—bertsolariak—
MATEA JOXEPA ZUBELDIA ELIZEGI
1867an Hernanin jaioa, Ibarluze baserrian
1947an Kale Nagusian hila
Ibarluze baserrian jaio zen, orain poligonoa den horretan (baserria botea dago). Baserriaren jabeak Madrilgoak ziren. Ohitura zegoen baserriko alabak Madrilera, nagusien etxera neskame eramatekoa. Horrela pasa ziren Madrilgo etxe hartatik Ibarluzeko hainbat emakume. Joxepari ere tokatu zitzaion, neska kozkorretan, Madrilera joatea.
Madrilen neskame egonik, arratsalde bat edo egun bat izango zuen jai astean eta Manuel Ortiz Martinez ezagutu zuen, Burgoskoa. Neskametzatik ateratzeko modua ezkontzea zen eta Madrilen bertan gizon honekin ezkondu zen. Eta bost seme-alaba izan zituzten Madrilen (Nina, Amadeo, Pepe, Joakin eta Josefina). 1904 inguruan Hernanira itzuli ziren eta hemen jaio ziren bi alaba (Maria eta Juanita). 7 seme-alaba eta 27 biloba izan zituen.
[Mikel Ruiz, Joxepa Zubeldiaren biloba]
Madrildik itzultzean Iztil-Artenean jarri ziren bizitzen, Portun, Shangai taberna inguruan. Gero Kale Nagusira joan ziren, 15. zenbakira eta janari denda jarri zuen. Ondoren Kale Nagusiko 3. zenbakira aldatu ziren, Riojanos taberna parera, eta janari denda jarri zuen (Maite zapata denda den horretan).
[Joxan Ruiz, Joxepa Zubeldiaren biloba]
Ortiz-Zubeldia familia.
ETXEAN EUSKARAZ
Gizonak ez zuen euskaraz ikasi, baina etxean seme-alabek dena euskara egiten zuten. Askotan galdetu nion nire amari “eta aitonak zer egiten zuen?” “Ixildu!”. Joxeparekin gazteleraz egiten zuen, baina euren artean hitz egiten zutenean bakarrik.
[Mikel Ruiz]
Semeetako bat, Joakin Ortiz (1896-98 inguruan jaioa), lagunartean eta bertsotan aritzen zen. Madrilen jaioa zen baina gazteleraz ikaragarri gaizki egiten zuen. Parrandazalea eta mugitua zen, eta euskaraz kantatzeagatik atxilotu izan zuen guardia zibilak. “Cómo te llamas?” “Joakin Ortis!” “Y dónde has nacido?” “En Madrid!”. Muturrekoa ematen zioten “no nos tomes el pelo!”
[Mikel Ruiz]
Manuel Ortiz Martinez, senarra.
Joxan eta Mikel Ruiz, bilobak.
Argazkia: Estitxu Eizagirre.
BARBASENEA DENDA
Senarra meatzeetan lan egina zen eta erabat gaixo zegoen. Ez zuen lanik egiten, asmak jota zegoen, ezin zuen arnasarik ere hartu. Joxepak, seme alaba eta guzti, berak bakarrik jarri eta atera zuen aurrera denda. Eta jeneroa negoziatu eta kontuak eraman eta... Esaten dutenez, gizona denda aurrean egoten zen aulki batean eserita, bere bizarrarekin. Hernanin bizardun bakarra bera zen, eta horregatik gara gu barbasenekoak.
[Mikel Ruiz]
Dendak aurretik Kale Nagusira ematen zuen eta atzetik Ezkiaga pasealekura. Atzealdean ardiak hiltzen zituzten, gazta egin, usoak eta oilagorrak ere saltzen zituen ehiza garaian eta onddoak eta gibelurdinak...
[Mikel Ruiz]
ANSORENATARREN ESKAINTZA
Eta trastiendan piano beltz bat zeukan! Ez zuen jotzen baina musika gogoko zuen. San Joanetan bazkaria egiten genuen han. Eta San Jose egunean (bere eguna zenez) ansorenatarrak joaten zitzaizkion txistua jotzera!
[Joxan Ruiz]
IDAZLE
Nik ezagutu nuen amona nola egoten zen idazten. Luma eta tinteroarekin idazten zuen. Poesiak, errezu asko eta bertsoak idazten zituen.
[Joxan Ruiz, Joxepa Zubeldiaren biloba]
Gure amak esaten zuen elizan kantatzen ziren kantu batzuen hitzak Joxeparenak zirela.
[Mikel Ruiz]
Papeleratik paper roiloak ekartzen zituzten. Nik ikusten nuen berak nola egiten zituen orriak papera neurrira moztuz. Eta orratzarekin eta liztaiarekin josiz, pasta bat jartzen zien aurre eta atzean eta koadernoak osatzen zituen. Denbora librerik ateratzen zuenean idazten zuen eta bere koadernoak erakusten zizkidan, oso txukun zituen! Idazteko erabiltzen zuen mahaia jasoa dugu guk.
[Joxan Ruiz]
Oso ilustratua izan behar zuen.
[Mikel Ruiz]
1946ko urtarrilaren 1eko argazkian:
Joxan Ruiz (biloba), Angelita Ruiz, Ramon Ruiz (biloba),
Josefina Ortiz (alaba), Joxepa Zubeldia Elizegi,
Juanita Ortiz (alaba), Maria Ortiz (alaba),
Arantxa Ortiz (biloba) eta Martxel Ruiz (biloba).
Koaderno pila idatzi zituen. Alabak oso lotsatzen ziren bere ama bertsolari zelako eta jendaurrean kantatzen zuelako. Emakume bat gizonezkoen giro horretan ikustea gogorra egiten zitzaien... Eta alabek, ama hil zenean koaderno denak erre zituzten. A zer galera!
[Mikel Ruiz]
BERTSOTAN
Entzuna dut bertsolari bat (ez dakit ziur zein) kalera joaten zela, bertsoak botatzen zituela eta Joxepak Kale Nagusiko balkoitik erantzuten ziola, bertsotan.
[Mikel Ruiz]
Ezkiagan, frontoi atzean herri bazkariak egiten zituzten eta berak bertsoak kantatzen zituen.
[Joxan Ruiz]
Baztangarena gertatu zenean, herri bazkaria egin zen Ezkiaga pasealekuan. Mahai gainera igo eta aulki batean eserita kantatu zituen bertso hauek. Gure amak esaten zuen “zer lotsa guretzat, gure ama mahaira igo zenean jende guztiaren aurrean bertso haiek kantatzera!”.
[Mikel Ruiz]
BERTSO BERRIK ANDRE BATEK JARRIK
ERNANIKO BERRIK OSO ARRIGARRIK
Josefa Zubeldiak, 1918an
Hernaniko Alkate jaunaren deialdi premiatsu baten ondotik, 1918ko apirilaren 1ean, Batzarre Oso bat ospatu zen Udaletxeko Areto Nagusian, bertan zirelarik Benefizentzi eta Osasun Batzordeak eta herritar multzo handi bat. Hona auzia zertan zetzan. Gobernadore Gorenak emaniko agindu bat, hurrengo eguneko lOak baino lehen, Lasarteko baztangadun gaixoak, batzuek egoera oso larrian, eta bizia galtzeko arrisku gorrian, Hernaniko Benefizentzi Etxera ekar zitezen.
Gogorra izan zen batzarraren haserrea, herritarren osasuna eta Benefizentzi Etxeko egoiliarrena ere arriskuan ipintzen zelako eta hala berean herriko industriaren interesak, eta horregatik aho batez erabaki horren kontra agertu ziren, Gobernadore jaunarekin Donostian mintzatzeko batzorde bat izendatuz.
Lehen agintariaren intransigentzia ikusita, eta uko egin ziolako batzordea hartzeari, protestazko telegramak igortzeari ekin zioten Ministrari Kontseiluko Lehendakari zen Maura jaunari, Gobernuko Ministrari zen Garcia Prieto jaunari, eskualdeko Diputatu zen Marques de Santillana jaunari eta Jauregiko Etxezain Nagusiari, delako erabaki hori atzera zedila eskatuz, bien bitartean irtenbide bat, Hernaniko herriaren interes moral eta materialarekin harmonian bilatzearren, Gobernadorearen jarrera jasanezinezkoa mehatxagarri baitzen herriaren osasunerako.
Gestioak biderapenetan ziren bitartean heldu zen lekualdatzeko ordua, eta herria, orobat elkarturik “ez klase eta ez sexu, inolako diferentziarik gabe”, halaxe esaten da ondoko Akta batetan, gaixoei aurpegi ematera irten zitzaien, eta bere esku zituen medio guztiak erabiliz, atzera eragin zieten, ordenu publikoaren urraketarekin. Ekintza hau zela medio, erabakia aurrera eramatea eragotzi zen, eta Hernaniko herria egun horretan, 1918ko apirilaren 2an, doluminez betetzea ere bai, halaxe izango baitzen agintekeria hura azken burura eraman izan bazen.
Hernaniarren defentsarako hartu jarrera gogorraren aurrean, Lasartetik urrundu gabe barrakoi batetan kokatu zituzten baztangadun gaixoak.
Gure herriarentzat hain kezkagarri izan zen gertaera hau Joxepa Zubeldiak, hernaniarra bera, zehaztasunez jaso zuen ondoko 24 bertso hauetan:
[Begoña Gorospe Pascual, Hernaniko Urtekaria]
1
Apirillaren biyan
Ernaniko erriya
Lau orduban egon zan
ikaragarriya
karrasi ta diarka
orduko larriya
eskerrak gendubela
batasun aundiya.
2
Gertaerau izan zan
astiartiarekin
aurreko egunian
ezkenduben jakin
emen izandu zala
astelenarekin
Gobernadore jauna
gogor egin nairik.
3
Ikusi nai zubela
bere begiyekin
Ernaniko ospitala
nola zegon jakin
ia ote zegoen
kondiziuakin
erakutsi ziyoten
leyaltasunakin.
4
Laister ontzat eman du
kondiziyo onakin
bialdutzeko zazpi
gaxo bastangakin
baña beste gauz asko
mintzu oyen gatik
etzitun erabaki
emengo jaunekin.
5
Gobernadoriari
gure alkate jaunak
eskeñi omen zizkan
erosotasunak
zaindu ta sentatzeko
an bastangadunak
toki berezi baten
txit ederki danak.
6
Alperrik izan ziran
arrazoi guziyak
etzizkan aintzat artu
Gobernadoriak
askotan oi bezela
beriak obiak
entzun gor egin ziyon
goi agintariak.
7
Gure alkate jaunak
bere lagunekin
Donostira juan ziran
gabeko amaikakin
konpontzen ote ziran
jaun aundi orrekin
trixte bueltatu ziran
goizeko irurakin.
8
Gabez juanagatikan
larritasunakin
etziyen kasorikan
jaun oyeri egin
au egiten dubenak
erriko jaunekin
zer egingo ote du
jende pobriakin?
9
Goizeko zazpiyetan
ostera juan dira
Tolosa juan zayote
Gobernadoria
ayek bialdu zuten
errira partia
“bastanga eta indarra
beriala or dia”.
10
Ordubantxe Ernanin
etzan lo jendia
kanpana ta tronkua
dantzatubak dia
tronko aundikin itxi
ziraden bidiak
barrika gurdi eta
asma al guziyak.
11
Bidera atera giñan
emakume asko
ta allegatu baño len
egin degu alto
zibillak esan zigun
etxera biltzeko
baizutela baimena
odola ixurtzeko.
12
Ixurtzen badezute
odola gurekin
ill biarrak zerate
zeon zaldiyekin
guziyok bizkor gaude
gauza gogorrekin
biurtu obe dezute
bastangadunekin.
13
Zibilla pranko baizan
zaldi galantakin
guri desapiyoka
beren ezpatakin
ez giñan ez izutu
oyekguziyekin
danok atera giñan
mirari aundiyakin.
14
Mikela ta Axentxi
pareja fuertia!
Ayek aurren zirala
fiñ giñan jendia
zarrak eta gaztiak
nexkatx ta gaztiak
andre txit aberatzak
baitaere pobriak.
15
Lana egin genduban
kupira aundi gabe
senarrak utzirikan
bazkayrik gabe
ustuta petroleoz
ospitala iyurtzi
aguro erretzeko
kristal danak ausi.
16
Apaizak eta monjak
negar eta ausi
alako tranzerikan
ez zuben ikusi
gure monja gaixuak
belauniko jarri
eta telefonuan
Madrira Maurari.
17
Arren suplikatzeko
Gobernadoriari
nolako tranze estuba
zegoen Ernani
alkatia aurren zala
Ernaniko jaunak
ondo egin zituzten
telefono lanak.
18
Molestatu zituzten
erreguetan danak
Garcia Prieto ta
Santillana danak
Azkeneko tranzian
estu eta larri
suplikatu zioten
koronel jaunari.
19
Arren erregutzeko
Gobernadoriari
ez uzteko galdutzen
orrela Ernani
permisua eskaturik
Montes prestubari
bere telefonuan
Tolosara jarri.
20
Atenditurik ondo
teniente koronelari
eta gañera gure
alkate jaunari
orduban bigundu da
biyotz gogor ori
damuz barkazen zayo
pekatariyari.
21
Urrengo egunian
guziok alkarri
“emen gertatu danak
ametz bat dirudi”
kulpa gabe galtzerik
nonbait ez komeni
graziyak eman danok
Jangoiko jaunari.
22
Nik suplikatzen diyot
alkate jaunari
osekiyo txiki bat
emakumiadi
zortziko eder batekin
zar da gaztiaidi
alegre gerta dedin
egun triste ori.
23
Gizonak erregalo
emakumiaidi
loretxo polipana
zar da gaztiaidi
egun ortan guztiyok
jantzita ibilli
ondo distingitzeko
egun aundiyori.
24
Orra bertso berriyak
andre batek jarri
eztiot esker txarrik
ematen iñori
orduko uniyua
beti da komeni
ala gerta dedilla
biba gu ta Ernani.