Edukira joan

Webgunearen titulo eta logoa

Ondarea guztiona delako
 
Mostrar/ocultar men? principal de navegaci?n [eu]
Bertsoaren haria Hernanin
Estitxu Eizagirre Kerejeta, 2014
 PEDRO ANTONIO SANTA KRUZ ETXEBESTE | AGUSTIN PASCUAL UGALDE ITURRIAGA “AGUSTIN ITURRIAGA” | JUAN ANTONIO LEKUONA UGALDE “KUXKULLU” 

 

bertsolariak

AGUSTIN PASCUAL
UGALDE ITURRIAGA
“AGUSTIN ITURRIAGA”

 

1778an Hernanin jaioa

1851n hila

 

Agustin Pascual Ugalde Iturriaga.
Iturria: Auñamendi Entziklopedia.

 

Hernaniko bilerak Zuaznabartarren etxean egiten ziren
batzuetan, Iturriagarenean ere bai aldian behin.
Iturria: http://guregipuzkoa.com

 

 

LAU GERRA BIZITAKOA

 

      Lau gerra-aldi bizi izandakoa dugu Iturriaga: Konbentziokoa lehenik (1793-95); Independentziako gerra (gure artean Frantsestea esan izan dena) gero (1808-13); “Trienio Liberal-konstituzional”-ean (1820tik 23ra) erregezaleek egindako altxamendua hurrena; eta, azkenik, gure herriaren historia hain sakon markatu duen Karlistada: Lehen Karlistada (1833-39). Hamasei urte luze bizi izan zen Agustin, era batera edo bestera, ekintza armatuen erdian.

 

 

ETXE ONEKOA ETA INGURUA

 

      Etxe onekoa zen Agustin: “zezakeen jendea” ziren Pascual Iturriagatarrak. Zezaketenak eta, herrian zein Probintzian, zezakeen jendearekin harreman estua zutenak.

      Gipuzkoako jende ikasiarekin, Hernaniko eta Donostialdeko jende ilustratu eta, oro har, liberal famakoarekin bildu ohi zen sarri Agustin.

      Donostiako bilerak Fermin Lasala Collado “Mandasko duke”aren gurasoen etxean egiten ziren, askotan. Gipuzkoako gizarte-hierarkian goi-mailan zegoen jendea biltzen zen Hernaniko eta Donostiako bilera horietara. Jende ikasia, ilustratua; gizartearen esparru instituzionalean, ekonomikoan edo kulturalean goi samarrean zegoena edo gorabidean zihoana.

      Euskaltzale eragilea zen Agustin, eta bere moduko kezka-gogoak ageri zituzten gipuzkoar eta euskaldun gehiagorekin harreman estuak izan zituen. Deigarriak dira, alde horretatik, Juan Inazio Iztuetarekin izandako harremanak, bai gutunez eta bai aurrez aurre. Aieteko parean, “Oriyamendiko gañean” egin ohi zituzten elkarrizketak, zenbaitetan behintzat. Euskara aurrera nola atera, hori izaten zen itxuraz “goi”-bilera horietako solasgai nagusia. Lagunarte dotorea eta euskaltzale-taldexka bizia: horiek izan zituen bere harreman-sarearen oin biko oinarri.

      Pedagogo ona izateagatik dugu Iturriaga batez ere ezagun. XIX. mendeko bi iritzi-joera handietako batetik, pentsaera ilustratu-liberaletik, zetorren Iturriaga: hori zuen etxeko giroan eta lagunarte jasoan gidari, eta bide horri eutsi zion, bere gorabeherekin, bizi izan zen artean.

      Gatozen, azkenik, Iturriagaren etsaietara. Horrelakorik ere askotxo izan zuen Iturriagak bere bizian. Denetan agiriena, jasotako datuak zuzenak baldin badira, Hernaniko “beste” irakaslea: Mariano Arizmendi. Etsai okerrenak badirudi, halere, paperetan ageri ez direnak, edota hala seinalaturik ez daudenak, izan zituela. Herrian bertan izan zituen, itxuraz, etsairik gogorrenak. Uste izatekoa da, apezpikuak herritik desterratu zuenean erabaki horren xaxatzaileak ez zebiltzala batere urruti.

 

 

ESKOLA BERRITZAILEA

 

      1817an, gizarte-giroan aldarte politiko egokia izanik hartarako, bere anaia Cayetanorekin eta herriko maisu eta organo-jole Manuel Larrarterekin “casa de educación” edo ikastetxea zabaltzea pentsatu zuen Agustinek. Ikastetxe pribatua zen berea, herri-kaskoan lehendik zabaldurik zeuden beste biak (Herriko eskola eta Mariano Arizmendiren pribatua) osatzera zetorrena. Tramite guztiak amaitu eta 1818an zabaldu zuen Iturriagak ofizialki, bere ikastetxea. Berritzailea zen ikastetxe hori, alde batetik baino gehiagotatik. Zigorra debekatua zegoen eskolan, eta ikasgai osagarriak eskaintzen ziren: kultura-giro osoan txertatuz erakusten ziren hizkuntzak, bere hutsean irakatsi ordez. Famatua egin zen ikastetxea, eta ikaslez gora egin zuen berehala. Hernanitik ez ezik Gipuzkoa osotik, eta are Nafarroatik, etortzen omen zitzaizkien ikasleak (Barnetegi moduan funtzionatzen zuen, besteak beste, ikastetxeak).

      Lan horretan hasi eta handik gutxira, Gipuzkoako eskoletan hizkuntza kontuan gaizki jokatzen zela konturatu zen Agustin: gaztelaniaz erakusten zitzaien irakurtzen, erdaraz ezer gutxi zekiten edo tutik ere ez zekiten umeei. Etxetik euskaldun izanik ikasle gehienak (eta horietariko asko elebakar), irakasle lanak probetxu onik aterako bazuen alfabetatzea lehen-lehenik euskaraz egin behar zela ikusi zuen Iturriagak.

 

 

GIPUZKOA OSORAKO IKASMATERIALA SORTZEN

 

      1820an, Madrilen gobernu-moldea aldatu eta liberalek agintea eskuratu zuten. Eskola-sistema berritu nahian hasi ziren Probintziako agintari berriak. Eskola kontuan eredugarri zelakoan, Iturriagarekin akordatu ziren 1821ean eta beregana jo zuten. Eskola kontuetarako aholkulari hartu zuten berehala. Gehiago ere bai: Gipuzkoa osorako ikasmaterial egokiak presta zitzan eskatu zioten, 1821eko urte-amaieran. Handik berehala, bere apaiz- eta irakasle-lanak alde batera utzi gabe, Aldundi liberalaren enkarguz ikasmaterial elebidun egokiak sortzen hasi zen buru-belarri.

 

 

ESKOLA ITXIARAZI

 

      Ez zuen luze iraun, ordea, kontuak. 1823an erori egin zen aginte liberal-konstituzionala, burrundara bizian, eta gauzak asko itsustu ziren Iturriagarentzat. Bai beretzat eta bai bere eskolarentzat. Hasteko, ikastetxea itxi edo itxiarazi egin zen kolpean. Bestetik, susmagarrien zerrendara pasa zen Agustin. (...) Bere kontrako epaiketa hasi zen. (...) 1824ko sententziak zera erabaki zuen: errege-indultuaren barruan gelditzen zela Iturriaga eta, beraz, 206 errealeko kostak ordainduta libre gelditzen zela eta bere apaiz-lanean jarrai zezakeela Hernanin. Baina debekatua zuela, handik aurrera, irakasle-lanean jardutea. Hori izan zuen Agustinek bere biziko kolperik larriena: 1823tik aurrera ez zuen Iturriagak irakasletzan jarraitu ahal izan.

 

 

EUSKARA INDARBERRITZEKO PLANA

 

      Une batez, 1830ean, deia jaso zuen Gipuzkoako Batzar Nagusiek eratu berria zuten Sustapen batzordetik. Euskara gainbehera zetorrela, zerbait egin beharra zegoela ikusten zutela Batzar Nagusietan, eta euskara indarberritzeko plan bat egitea erabaki zela. Plan hori idatzi eta aurkeztea eskatzen zitzaiola berari, Agustin Iturriagari.

      Esan dezagun baiezkoa eman zuela Agustinek eta (...) enkargu horri erantzun nahirik joan zitzaizkiola Iturriagari bizpahiru urte. Iztuetarekin eskuz esku jardun zuen horretan. Horretantxe ari zen, 1833an Lehen Karlistada lehertu zenean. Han bukatu ziren, aldi baterako, Herri-aginteen enkarguak eta enkargu-ondoak.

 

 

IPARRALDERA ALDEGINA

 

      Gerra luzea eta gogorra izan zen Lehenengo Karlistada, 1833an hasi eta (gure arteanj 1839an, Bergarako Besarkadaz, amaitu zena. Istilu haien artean ez zuten Agustinek, bere anaiek eta beste zenbaitek beren burua batere seguru ikusten. Hori dela-eta herritik alde egin zuten Agustin Iturriagak, anaia Cayetanok eta zenbait lankide zaharrek, 1834an: Donostiara joan ziren lehenik eta Agustinek Iparraldera jo zuen hurrengo urtean. Han egon zen bost bat urtez, harik eta 1840an Hernanira itzuli zen arte.

      Non bizi izan zen, Iparraldeko urte horietan? Badirudi hasieran, 1835etik aurrera, Hendaian bizi izan zela lehenik, Zuaznabartarrek bertan zuten etxean, (Ana Batistaren) kapilau moduan. Gero, Ana Batista hil ondoan eta Hernanira itzuli aurretik Milafrangan bizi izan zen, Arrangoitzeko markesaren Larraldeko jauregian Ana Batistaren iloba zen Arrangoitzeko Bernat, Iturriagaren hitzetan esanik “Iruburuko alkate, Baionako Batzarre andian esertzen dan Bernardo jauna”. Larraldeko jauregi horretan ondu zituen Agustinek, azken ukitua behintzat hor eman zien Bernaten beraren laguntzaz, bere Fabula-ipuin famatuak. Jakin badakigu 1840an Hernanin zela berriro.

[Mikel Zalbide, Euzkaltzaindiko sarrera hitzaldia, Donostia, 2007an]

 

 

BERNARDO JAUNARI

 

      Arkangoitzko Jauregiko seme, Iriburuko Alkate, Baionako batzarre andian esertzen dan Bernardo Jaunari:

 

Bernat, joan dan neguan,

biok geundenean

ederki apaldurik

suaren aldean,

egin oi zenduen maiz

eztanda irriaz,

ipui oiek arturik,

zuk irakurriaz.

Nola zerez bait-dezu

belarria fiña,

eta gustoa berriz

da gauza jakiña,

bein baño geiagotan

zure esanakiñ

ipui oiek berriro

oi nituen egiñ.

Ala, onak badira,

zuri zaizkitzu zor,

ez dute, ez, zu beste

jaberikan iñor.

 

[Agustin Iturriaga, Ipuiak, Auspoa]

 

 

SAN INAZIO MARTXA ETA HILERRIKO ESALDIA

 

      Euskarari jendaurreko ekimenetan ordura arte izan gabeko lekua eskaintzen saiatu zen eskolatik kanpora ere. Horrela etorri zen San Inazioren martxa, ordura arte gaztelaniaz kantatu ohi zena, euskaraz jartzea eta errotulazio publikoan euskarari presentzia argia ematen hastea. Hernaniko hilerriaren sarreran dagoen goiburua ez zen, oker ez banago, bere saio horren lekuko bakar gertatu.

 

      Argitalpenak

— “Ipuiak”. Auspoa

— “Alegiak”. Gero

— “Fábulas y otras composiciones en verso bascongado, dialecto guipuzcoano, con un diccionario basco-castellano de las voces que son diferentes en los diversos dialectos” (1842an)

— “Diálogos basco-castellanos para las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa”(1842an)

 

 

EUSKAL-ERRIKO GAZTERIARI

 

Nere Euskal-Erriko

gazteri ederra,

ez det uste derala

egin lan alferra,

ipuaiak ifintzean

gure zortzikoan,

kantatzeko, nai bada,

arturik gogoan.

Badirade latiñez.

badira erderaz;

ez al ditugu bear

guk ere euskaraz?

Bai, on da jakitea

lengo denboretan

txit omen zekitela

ederki itzketan

txakur eta katuak,

auntzak, azeriak,

itz batean, orduko

abere guztiak.

Ala dio Esopok;

gizon egitia

ote zan, ez dakit nik,

edo gezurtia;

baña ez da dudarik

zala txit txikia,

bizkar makurra eta

jakintsu andia;

eta lendabiziko

onen mesedeak

mintzarazo zituen

ederki abereak.

Aditurikan oien

jardun-erausiak,

egingo dituzute

askotan irriak;

esango ere dezute

egiñikan farra:

«Ez uen orregatik

jende ura narra!»

Ipuien akaballan

dauden sententziak,

agiri da dirala

egia andiak;

eta, sartzen badira

zuen biotzetan,

damutuko ez zazute

zeren egunetan.

Orra Esopo jaunak

nai duen saria,

eta orra nik ere

nai dedan guzia.

 

[Agustin Iturriaga, Ipuiak, Auspoa]

 

 PEDRO ANTONIO SANTA KRUZ ETXEBESTE | AGUSTIN PASCUAL UGALDE ITURRIAGA “AGUSTIN ITURRIAGA” | JUAN ANTONIO LEKUONA UGALDE “KUXKULLU”