Edukira joan
Ondarea guztiona delako
 
Mostrar/ocultar menú principal de navegación [eu]
Ipunpetik argitara
Maialen Apezetxea Lujanbio / Mikel Ozaita Azpiroz, 2016

 

4.1.
INDUSTRIA

 

      Industriako lana gizonezkoei atxikitzen baldin bazitzaien ere, guda aurretik eta ondoren emakumeek industrian lan eskerga egin dute. Aztertzen ari den epe honetan, Hernanin eta Euskal Herrian oro har, sekulako garapen industriala eman zen. Garapen industrial honek eskulana behar zuen eta Hernanik jasotako immigrazio tasa handiaz gain, emakumeak hutsune hori betetzeko kontratatu ziren. Emakumeen, gizonezkoen lantegiez gain, lantegi mistoak aurkitzen ziren. Ikusiko denez, sexuan oinarrituriko lan banaketa ematen zen, Frankismoak bultzaturiko arrazoi biologistei jarraiki. Emakumeek soldata baxuagoak jasotzen zituzten eta lan baldintza kaskarragoak zituzten. Orokorrean, euren lanak prestigio gutxiago zuen. Gainera, aurretik ikusi den moduan, hezkuntza sistematik ere sistematikoki kanporaturik zeuden, ez zuten garapen profesionalerako aukerarik izaten eta beraz, nagusiki lan kualifikatu gabeak egiten zituzten.

 

      Las condiciones no eran iguales para hombres y para mujeres en la fábrica, para nada: trabajo específico de la mujer, trabajo específico del hombre. Electricistas, mecánicos, todos esos se contemplaban absolutamente de hombres, las máquinas absolutamente de hombres, y mujeres más o menos (...). O sea otra categoría, tenía otro prestigio el trabajo de los hombres.... Y hoy en día, posterior que he trabajado en la limpieza, todavía”. (Maite)

 

      Halere, Frankismo garaiko azken zatian, aldaketa nabarmenak eman ziren. Langile klasea oro har eta emakume langileak zehazki, antolatzen eta borrokatzen hasi ziren. Aldaketa nabarmenak eman ziren, emakumeen zapalkuntzaz jabetu eta eskubide berdintasuna aldarrikatu baitzuten. Orduko borrokak egun lortutako eskubideen oinarrian daude.

 

 

4.1.1. Hamaiketako orduan soka saltora jolasten

 

      La familia necesitaba dinero pero hambre no pasamos. Teníamos una madre que nos hacía unas cazuelitas más buenas... No, no, hambre no hemos pasado, hombre no había los caprichos que hay ahora”. (Carolina)

 

      “Esa chavala de trece años había empezado a currar, ¡joe! pues era por la necesidad de casa porque era la mayor de la familia y tenía a cinco o seis por detrás”. (Maite)

 

      Gerra ondorengo urte haietan, ikusi denez, eskasia eta beharra oso nabaria zen familietan. Askok hutsetik hasi behar izan zuten eta fabrikan hasteko aukera ez zen alboan uzteko modukoa, nahiz eta lanean hasten ziren asko haurrak izan:

 

      “Aitak fabrikan iten zun lana, almidoian fabrikan ta aita hil zanian (1937), nik hasi behar izandu nun hamazazpi urte nitula. Hogeita hamahiru urtearte ibili nintzan fabrikan, ezkondu arte. Ez zituzten emakume ezkonduak admititzen fabrikan”. (Ixabel)

 

      “Nere aita hil zanian, ne ama juntzan fabrika lan eske netzako, ta hartu ziaten”. (Ixabel)

 

      “Con trece años empece en la galletera, íbamos a cantar y nos dicen, ¿queréis venir a trabajar? ¡Jolín que sí!, al día siguiente a trabajar... Estuve poco tiempo, luego nos fuimos a coser a Carrero, nos gustaba más”. (Carolina)

 

      “En aquel entonces todas íbamos a trabajar, contenta, llevábamos un jornal y ella estaba en casa (ama). Éramos cinco y yo soy la tercera. Ya mi hermano empezó a trabajar en la calle mayor de panadero, empezó a hacer pan de noche. Y empezamos a trabajar todos desde pequeñitos, hombres y mujeres, todos trabajaban igual, hay no había diferencia. Trabajaba la juventud muy joven, dejabas la escuela ¡Así sin más!”. (Carolina)

 

      “Ya a los trece empecé a trabajar, porque mi madre tenía solo un sueldo, la de ella. Mi hermano tenía que ir a la mili ya y... entonces me fui a trabajar allí, arriba de la sociedad Santa Barbara, fabrica muy conocida en Hernani, de un alemán, todavía sigue la villa. Allí trabajé diez años, cuando ya pasaron ocho empecé a aprender de peluquera”. (Loli)

 

      Emakumeei gremio jakin batzuetako lanak atxikitzen zitzaizkien, ikusi denez jostungintza tailerretan emakumeak ziren nagusi (botere guneetan gizonezkoak) guda aurretik eta guda ondorenean ere taller mota horietan emakumeak lanean jarraitu zuten. Paper fabriketan ere berdin.

 

      “En Carrero igual, prácticamente había dos hombres para arreglar las máquinas o puesta en punto de las máquinas, pero en realidad el taller era de mujeres. En Kuraie que se hacían ganchillos antzeko parecido, o sea te quiero decir que había específicamente de mujeres y otros de hombres. Orbegozo pues ya te he dicho, las oficinistas serían mujeres”. (Maite)

 

      “Estaba Carrero, que era específicamente de mujeres, ahí hacían jersey de punto, estaba Kuraie... Y la mayoría eran papeleras. Y la mayoría de las mujeres trabajábamos en papeleras... estaba Biyak bat, estábamos nosotras, la papelera del Norte...”. (Maite)

 

      “Éramos muchos trabajadores, había abajo las maquinas, arriba donde cosíamos, también hacia un almacén donde hacían la plancha y ya lo guardaban, estaba muy bien”. (Carolina)

 

      Urtea: 1947.

      Lekua: Tolosako Oriabe inprentaren kanpoaldea.

      Ageri direnen izenak: Carmen Clemente Lozares hernaniarra (eskuinean makurtuta), besteren artean.

      Deskribapena: Tolosako inprenta, kanpoaldean emakume langileak.

      Interpretazioa: Emakume guztiak lantegiko arroparekin ageri dira eta beren artean laguntasuna dagoela sumatzen da elkar eutsita ageri baitira asko. Aipatzekoa da bi neska oso gazteak direla (14 urte inguru) eta helduagoek eusten dietela, helduagoek babesten zituztela interpreta daiteke. Lankideen arteko argazki bat da.

 

 

4.1.2. Gogorra eta epemuga jakinarekin

 

      “Que las mujeres se fueran a trabajar fuera de casa, ¡era una cosa normal! La que no trabajaba era porque era una gandula, o porque quería pasar hambre”. (Carolina)

 

      Ikusi denez emakumeak oso azkar hasten ziren fabrikan lanean, familian beharra zegoelako batik bat eta asko familiarteko batek fabrika horretan lan egiten zuelako. Ohikoa zen garai hartan langileak ezagunen bidez kontratatzea.

 

      “Yo he trabajado siempre en dos fábricas, en Zikuñaga y Gomaitex. Gomaitex fue una consecuencia, el trabajo de Gomaitex fue una consecuencia de una huelga que hicimos en Zikuñaga... yo con catorce años me coloqué ahí, en Zikuñaga. Estuvimos trabajando delaño cincuenta y siete al sesenta y siete... entonces lo normal también, trabajar en la empresa donde trabaja el padre... mis hermanos también”. (Maite)

 

      “Mi madre me metió en la fabrica porque es que no había, nos hacía falta, y a ella le conocían por mediación de mi padre que era cartero, pues entonces me cogió, porque era muy jovencita yo cuando empecé a trabajar. Me gustara o no yo iba contenta, ya te digo a planchar, a planchar mantillas, en la fabrica me adoraban e, ¡de verdad! Tendré ahí guardado de buena conducta un papel, que si quería volver... porque a mí me ponían en todos los puestos, hacía de todo... hasta limpiar la oficina, pero me ponía bombones la señora, me quería mucho. Me mandaban a San Sebastián a llevaren el tranvía las mantillas”. (Loli)

 

      Esanda dago: fabrikaren arabera, batzuk “emakumeen fabrikak” ziren eta beste batzuk berriz “gizonen fabrikak”. Esan nahi da, batzuetan emakumeei atxikitzen zitzaizkien lanak egiten zirela eta gehiengoa emakumezkoak zirela eta beste batzuetan alderantziz. Azken batean, “emakumeen fabrikak” edo “gizonenak” izateak eragina izan zezakeen lan giroari zegokionez. Izan ere, oro har emakumeak fabriketan lan egitea gaizki ikusia zegoen erregimenak bultzatzen zuen iruditegian eta gutxiengo izatea kontrako giro batean eragin negatiboa izan zuen. Eta horren baitan neurri batean, Frankismoak emakumeak ezkondu eta gero fabrikan lan egitearen debekua aplikatzen zen. Emakumeak ezkondu eta gero fabriketan lan egiteko debekuak 1962. urtera arte iraun zuen.

 

      “Baino casadas no admitían... Ezkondu nintzan ta kitto!”. (Ixabel)

 

      “En Gomaitex ahí trabajé ya poco tiempo, un par de años o así, porque entonces existía una norma que... hasta el año creo setenta y seis o así no fue vamos a decir quitada, sino que la mujer que se casaba recibía un dote, pero tenía que dejar el trabajo. Hombre, ese dote en aquellos tiempos venía bien porque entonces con ese dote posiblemente hacías el viaje de novios. Porque bueno, si, la mujer normalmente dejaba de trabajar cuando se casaba”. (Maite)

 

      Soldata apalagoak izatea, guztiz naturalizatua zegoen orduko jendartean, emakumeek berek ere onartzen zuten. Eskubide gutxiago zituzten, bigarren mailako langileak ziren.

 

      “Porque ahí había una clara distinción de prestigio de los hombres y en lo de las mujeres un poco menospreciadas... en el salario... pero a mí lo grave de la situación de entonces me parece que era que lo asumíamos con toda naturalidad. Si, era una cosa muy natural, normal. Ni te lo planteabas igual que tú tenías el mismo derecho que... No, que va, que va, a mí no se me ocurría pensar”. (Maite)

 

      Lana izugarri gogorra zen, orduko iruditeriak emakumeak lan fisikoak egiteko prestaturik ez zeudela zioen arren, emakumeek lan oso fisikoak egiten zituzten. Lan ordu amaiezinak ziren, 12 ordura artekoak:

 

      “El trabajo era, se hacían guantes, bolsas de goma. El trabajo allí era muy duro porque no sé si conocéis pero los guantes son moldes, eran de mármol los moldes y para hacer el guante el molde de mármol se sumerge en el látex, que es muy cremoso el látex, se sumerge en el látex y luego pasa a unos hornos de muchísimo calor y la mujer... Ese borde redondo lo trabajaba la mujer. Pero lo tenía que hacer con el molde muy caliente... La mujer era más bruta, se endurece mucho con este tipo de trabajo... yo madure allí”. (Maite)

 

      “Nosotras íbamos a las seis de la mañana y a veces la jornada era de doce horas. Entonces, en la fábrica el hamaiketako era a las ocho, eta geo a las dos salíamos a comer y a las dos y media estábamos otra vez currando. Cuando era la jornada de doce horas”. (Maite)

 

      “Zeuden bi neska zaharras hermanas más mayores, ta gu ginan gaztiak pájaros en la cabeza; iji ta aja...”. (Ixabel)

 

      Urtea: 1940-1945.

      Lekua: Remy almidoi fabrikaren kanpoaldea.

      Ageri direnen izenak: Carmen Etxezarreta Genua, Manoli Olano Garaiar, Inaxi Ruiz (Pastero) eta Benita.

      Deskribapena: Remy almidoi fabrika kanpoaldean.

      Interpretazioa: Lantegiko emakumeak pausaturik ageri dira argazkirako.

      Lantegiko lau emakumeak direla argitu dute elkarrizketetan. Aipatzekoa da, halaber, gainean daramaten jantzia, soineko zuri eta buruko zapia.

      Urtea: 1940-1945.

      Lekua: Remy almidoi fabrikaren kanpoaldea.

      Ageri direnen izenak: Carmen Etxezarreta Genua, Manoli Olano Garaiar, Xilberio Ezeiza, Inaxi Ruiz (Pastero) eta Benita.

      Deskribapena: Remy almidoi fabrika kanpoaldean ageri dira bertako lau emakume eta gizonezko langilea. Emakume batek txakur bat du eskuetan.

      Interpretazioa: Pausaturik ageri dira argazkirako, irribarretsu. Emakumeak hemen ere lantegiko jantziekin ageri dira, eta buruan zapia. Gizonak txapela darama buruan eta aldiz, ez dago zuriz jantzita.

 

      “Trabajábamos también con los hombres e, solteros, casaus, castellanos, denetatik zeon...”. (Ixabel)

 

      “Baño casadas no admitían... Ezkondu nintzan ta kitto!”. (Ixabel)

 

      Urtea: 1940-1945.

      Lekua: Remy almidoi fabrikaren kanpoaldea.

      Ageri direnen izenak: Carmen Etxezarreta Genua, Manoli Olano Garaiar, Xilberio Ezeiza, Inaxi Ruiz (Pastero), Benita eta beste gizonezko langile bat.

      Deskribapena: Remy almidoi fabrika kanpoaldean hamaiketakoa egiten, lau emakume eta bi gizonezko.

      Interpretazioa: Argazkirako pausaturik ageri dira. Gizonezko bat ardoa edaten ari denaren itxura egiten ari da. Irribarretsu ageri dira. Badirudi lantegian lana egin ondorengo hamaiketakoa egiten ari direla, edo deskantsuan, lan egiteko jantziekin egon arren, buruan zapirik ez baitute emakumeek.

      Urtea: 1940-1945.

      Lekua: Remy almidoi fabrikaren kanpoaldea.

      Ageri direnen izenak: Carmen Etxezarreta Genua, Manoli Olano Garaiar, Xilberio Ezeiza, Inaxi Ruiz (Pastero) eta Benita.

      Deskribapena: Remy almidoi fabrika kanpoaldean.

      Interpretazioa: Bostak argazkirako pausaturik daude. Lanerako arroparekin ageri dira.

 

      “Cuando no teníamos trabajo rompíamos sacos y volvíamos a coser. El almidón se vendía en pastillas como si fuera chocolate, en polvo también, y en granos también se vendían”. (Ixabel)

 

      “Ni enintzan oso trebia paketiak iten, esku arinak izan behar zenitun, ta nei lagunak laguntzen ziaten paketiak iten”. (Ixabel)

 

      Urtea: 1940-1945.

      Lekua: Remy almidoi fabrikaren kanpoaldea.

      Ageri direnen izenak: Inaxi Ruiz (Pastero), Manoli Olano Garaiar eta Xilberio Ezeiza.

      Deskribapena: Remy almidoi fabrika barnean ageri dira bi emakume eta gizonezko bat, lantokian.

      Interpretazioa: Hirurak argazkirako pausaturik daude. Gizonezkoa goiko aldean dago makina batean.

      Urtea: 1944.

      Lekua: Papelera del Norte.

      Deskribapena: Papelera del Norte fabrikaren inaugurazioan, autoritateak lantegia ikusten, tartean bi emakume lanean.

      Interpretazioa: Papelera del Norteren inaugurazioan, fabrikako nagusiak eliteari fabrikan nola lan egiten den erakusten ari zaie. Lanean ageri diren bi emakumeak papera manipulatzen ari dira; badirudi paperak kontatzen ari direla. Patroia emakumeek nola lan egiten duten azaltzen ari den bitartean, langileetako emakume batek zeharka begiratzen die.

       Egilea: Vicente Martín

      Artxiboa: Kutxa Fototeka

 

      Concretamente la sección nuestra era la de manipular el papel. El papel venía en bobinas grandes, luego pasaban a una máquina que las cortaban... y nosotras lo manipulábamos, contábamos y empaquetábamos”. (Maite)

 

 

4.1.3. Langile Borroka

 

      Emakumeak fabriketan lan egitearekin bat langile borrokan parte hartzen hasi ziren.

 

      Yo fui elegida delegada también del sindicato vertical. Pues tendría diecisiete o dieciocho años”. (Maite)

 

      “Yo como delegada a la hora del hamaiketako pegaba mis mítines”. (Maite)

 

      Hasiera batean, Frankismoaren baitako “Sindicato Vertical”ean parte hartu beste aukerarik ez zegoen. Halere, beren eskubideak aldarrikatzen zituzten emakumeak ez zeuden oso ondo ikusiak beste langileen artean ere:

 

      (Emakumeak langile mugimenduan parte hartzeaz hitz egiten) se veía mal porque teníamos (las mujeres) bastante dependencia del hombre, la mujer ahora yo creo que no, aunque decís que sí, pero no tiene color”. (Maite)

 

      “Los mismos hombres nos consideraban una salseras, la mujer tenía que estar en casa, si, si, si, despectivo. Para qué os metéis en rollos, oye porque estamos en rollos metidos desde el momento que trabajas. Y sí, de forma bastante despectiva!”. (Maite)

 

      Garai hartako emakume langileen eskariak oinarrizkoak ziren,soldata igoera kasu. Borrokak eta greba orokorrak batez ere ahalbidetzen zuen langileen eskubideak hobetzea. Emakumeak ordea gutxiagoturik zeuden orduko jendartean, naturalizatuta zegoen diskriminazioa eta beraren aurka borrokatzea askoz ere zailagoa zen.

 

      Necesitaban mano de obra, entonces claro, la reivindicación un poco social nuestra iba a ser ahí. Cuando nosotras pedíamos que se nos considerase más salario dentro de los convenios, incluso cuando se negociaban los convenios, una reivindicación era esa. Decían que los hombres hacían trabajos más arriesgados o lo que quieras, pero los trabajos específicos que hacíamos las mujeres no podían hacer los hombres, o sea lo mismo que había una limitación para que una mujer pudiera mover una bobina de mil kilos, de la misma manera había una limitación para que el hombre manipulase el papel. O para que el hombre tuviese la paciencia para meter en un alfiler, unas hojas para cuadrarlas bien porque esas hojas que se cuadrasen bien de celofán luego iban a una guillotina que tenía que ser perfectamente cortada. El hombre no era capaz de estar ahí, había manitas pero bueno, lo mismo que había modistas y modistos, los mínimos, ¿no? Pero sí, el concepto ese estaba ahí. Y yo creo que eso sí nos dio un empuje para ser un poco más consideradas. O sea, o estimular más a la mujer porque sí era verdad, y entonces era impensable que una mujer fuera mecánico, impensable que una mujer fuera electricista. Ni se nos pasaba por la imaginación, a mí no se me pasó y creo que a las de mi quinta tampoco”. (Maite)

 

      Halere, emakumeak emakumeen artean antolatzen hasi ziren, lantegien artean, gremio ezberdinen artean, klase gisa antolatu ziren, diskriminazioa talde modura pairatzen zutenez erantzun bateratua ematen hasi ziren. Borroka molde garrantzitsuena greba mugagabea zenez, lantegien artean erresistentzia kutxa antolatu zuten, greban zegoen lantegietako langileek beren borroka bururaino eman zezaten.

 

      Las mujeres en Hernani han participado mucho... Hicimos bastante relación con las mujeres porque Orbegozo era una fábrica explícitamente de hombres... Las administrativas eran mujeres... hicimos relación con ellas y hicimos cajas de solidaridad para que pudiera resistir la huelga”. (Maite)

 

      Eta langileen arteko batasuna oso handia zen, klandestinitatean ibili arren, langileek etsai komuna zuten: Frankismoa.

 

      “Pero también teníamos por otra parte eso que nos daba la clandestinidad, esa unión que nos daba ir contra el Franquismo, porque de verdad que nos unió mucho, porque no nos quedaba otra! Luchábamos contra uno solo. En aquel momento la referencia era aquel, el cabrón era aquel y toda la articulación era de aquel”. (Maite)

 

      “Las compañeras nos arreglábamos muy bien, yo no he tenido problemas”. (Carolina)

 

      Urtea: 1960. hamarkada inguru.

      Deskribapena: Zikuñagako langileak Bitxori Azurmendiren “soltera despedida” ospatzen.

      Interpretazioa: Zikuñagako emakumeen arloan 32 emakumek lan egiten zuten eta bertan horietako 29 ageri dira. Garai hartan “despedidak” batez ere gizonezkoek egiten zituzten. Aldi berean, ezkonduko zen langileak lanetik alde egin beharko zuen seguruenik garaiko legeria tarteko. Argazki honek emakumeen arteko laguntasuna adierazten du.

      Urtea: 1944.

      Tokia: Papelera del Norteko kanpoaldea.

      Deskribapena: Papelera del Norte kanpoaldean eliteko pertsonaiak ageri dira fabrikaren inaugurazioan. (Ia) guztiak gizonezkoak dira.

      Interpretazioa: Badirudi agintari batzuei harrera egin zietela. Tartean armadako buruak ere ageri dira.

      Egilea: Vicente Martín

      Artxiboa: Kutxa Fototeka

 

      “En Zikuñaga también las batas y los buzos normalmente también eran grises, cuando entramos nosotras, pero luego para distinguir la sección salieron unos colores chillones, unos en verde, otros en rojo... ese concepto lo trajeron de Alemania que era para distinguir si alguien estaba fuera de su sitio. La dinámica principal era controlar”. (Maite)

 

 

 

4.1.4. Hezkuntza mugatua

 

      “Yo a la escuela fui hasta los once años. Luego no sé porque pero me tocó cuidar niños, sería para ayudar en casa. O había que meter papeles en las bolsas, y ya te enseñaran tus hermanas”. (Maite)

 

      Hezkuntza mugatua zen erabat emakumeentzat. Alde batetik gizonezko eta emakumezkoen segregazioa zegoen, hezkuntza ezberdina jasotzen zuten eskola ezberdinetan (Baserri auzoetan izan ezik). Fabriketan lanean hasitako askok eta askok eskola oso azkar utzi zuten, batzuk hamaika urte betetzerako.

 

      Así que a la escuela nada... fui hasta los trece, a los trece ya kitto, a trabajar! Me pusieron un banquito porque no llegaba a la plancha, y allí estuve hasta que me pude defender yo”. (Loli)

 

      Neskatxak mojen eskolara eramaten zituzten, frankismoak eta eliza ofizialak hezkuntza bera aldarrikatzen zuen, familia eredu tradizionala bultzatu eta emakumea menpeko izateko hezi. Hezkuntza zen sistemaren oinarri nagusienetariko bat.

 

      “Teníamos que ser madres, esposas buenas. Sabíamos que nuestra educación radicaba en eso. Aquí tenía mucho éxito el colegio de monjas, normalmente tenía bastante aceptación porque todos esos conceptos de ser madres y eso nos enseñaban bastante bien. En las escuelas públicas menos, porque allí con aprender las cuatro reglas ya te bastaba. Y luego las labores, pues en casa tu misma aprendías...”. (Maite)

 

      Mutilek aldiz nahiz eta langile klaseko familietan zailtasunak izan, erraztasun gehiago zituzten ikasteko. Lan merkaturako prestatu beharra zegoen etxera “ogia” ekartzeko...

 

      Mi hermana la mayor también en Tolosa pues trabajó con trece años o con catorce, o sea te quiero decir que era la tónica general. Pero mi hermano sí, que quería estudiar electrónica, arreglar radios... Pero sí, si había algo de dinero para que estudiase era el chico. Era el chico por el concepto deque era el hombre el que tenía que mantener a la familia. Como la mujer casada no trabajaba, no podía trabajar o no debía trabajar, porque ya te digo que camuflada sí trabajaba. Yo he conocido a las mujeres viudas, ya también a no viudas metían pupilos en casa para sacar cuatro perras”. (Maite)

 

Iturria: euskomedia.org

 

      Urtea: 1961-62 inguru.

      Lekua: Escuela Profesional Obrera Carmelo Labaca (egungo Guria taberna dagoen tokian).

      Deskribapena: Neska gazteen ikasle taldea eskolaren kanpoaldean.

      Interpretazioa: Ia neskatxa guztiak berdin jantzita ageri dira, alkandora eta gona zuriaz. Irakasleak aldiz, jantzi beltza darama soinean, bere ikasleengandik bereiziz. Argazki hau ikasle taldeari espresuki ateratako irudia dela dirudi, argazkirako posean baitaude denak ere eta baliteke argazkilari profesional batek ateratakoa izatea. Hala ere deigarria da atzeko planoan, ezkerraldean ageri den gizonezkoa; momentu horretan bertatik pasatzen ariko zen, argazkia ateratzen ari zirela konturatu gabe; ez bera ezta argazkilaria ere.

 

 

4.1.5. Lan bikoitza, bi aldiz gutxietsia

 

      “Gizonak etzun ezer iten etxian, emakumia arduratzen zan umietaz, gaixotaz...”. (Ixabel)

 

      Etxeko lanen eta familiako kideen zaintza emakumeen esku zegoen. Berdin zion emakumeak etxetik kanpo lanik egiten zuen edo ez. Bere ardura zen orduko jendartean.

 

      “Trabajábamos en la fábrica, luego en casa ayudábamos. En casa era obligación. De mujeres sobre todo porque me he puesto morada de limpiar zapatos a mí hermano. Teníamos sólo un chico en casa y menos mal. Mi padre era mucho mejor para eso, colaboraba más en casa pero mi hermano era un señorito. La mujer en casa era la obligación, el planchar, el coser, el lavar, claro no había lavadoras tampoco. El concepto de ayuda en casa... ha habido trabajos específicos también aquí de casa.... En nuestra casa limpiábamos, pero yo no, porque como era la más pequeña de eso me libraba bastante, pero limpiábamos la ropa del fútbol, del Club Deportivo Hernani, para ayudar en casa, porque también éramos bastantes y sólo el padre traía salario”. (Maite)

 

      Gizonezkoek etxean “lagundu” egiten zuten, beren borondatearen baitan, emakumeena berriz betebeharra zen. Eta noski, gizonezko asko pribilegio horretaz baliatzen ziren.

 

      “Fabrikaz aparte, etxian ere lana iten genun. Ama alargun gelditu zan eta nere anaiak gerran zeuden, (bi Frankokin ta bat Frankon kontra), ni alaba zaharrena nintzan ta nei tokatu zitzaidan laguntzia. Ordun eskuz soldaduen erropak garbitzen genitun etxian, ikuiluan arraska genun. Ez genien kobratu nahi baño pagatzen ziguten, soldada nazionalak”. (Ixabel)

 

      Zaintza lanetarako ere emakumeak ziren arduradun, jendarte osoan eta horren arabera antolatzen ziren.

 

      “Nik esan nion gizonai... ezkondu behar degu nere etxea, nere ama ez det utziko bakarrik etxian, zuk dakazu arreba etxian”. (Ixabel)

 

      Urtea: 1939.

      Tokia: Perkaizteki kaleko “Segundo Sarasua” jatetxearen atzealdean, gaur egungo Atzieta kaleko Deportibo taberna.

      Deskribapena: Santiago Carrero lantegiko emakume langileak. Argazkian ezker aldean, lurrean eserita dauden lau emakumeak, tabernako sukaldari eta zerbitzariak dira. Egun honetan alaba zaharrena, María Luisa Carrero, Luis Aizpurua Reynosa comandante-coronel militarrarekin ezkondu zen.

      Interpretazioa: Lantegiko nagusiaren alaba ezkontzen zenez, ohiko arropa zaharrak alde batera utzi eta emakumeek euren jantzi dotore eta txukunenekin agen dira argazkian: alkandorak, takoizko zapatak, orrazkera dotoreak.... Denak ere pozik daudela dirudi, bazkari eder batez gozatzeko aukeraz kontent. Atzealdean, eskuinean haur batzuk ageri dira, emakumeei begira; “zer egingo ote dute hainbeste emakumek batera?” euren buruari galdetuko baliote bezala.

      Santiago Carrero, lantegiko jabeak, seme-alabaren bat ezkontzen zenean lantegia itxi eta langile guztiak bazkaltzera gonbidatzen zituen. Emakumezkoak alde batetik eta gizonezkoak bestetik, bananduta.

      Urtea: 1970.

      Tokia: Carrero lantoki kanpoaldea.

      Ageri direnen izenak: María Ortiz Zubeldia, Gregori Aranburu Otegi eta Zikuñaga Ruiz Miner (haurra).

      Deskribapena: Carrero lantegi kanpoaldean bi emakume eta haur bat kotxera sartzekotan.

      (Argazkia koloretan dago eta Seat 850 autoa garai hartan zabaldu zen batik bat).

      Interpretazioa: Argazkiaren atzealdean idatzita dagoenari jarraiki, hiru emakumeak ezkontza batera zihoazen momentua irudikatzen du argazki honek. Azken prestaketa lanetan daudela dirudi; beltzez jantzitako emakumea, soineko zuridun haurrari azken ukituak ematen ageri da, haurraren amonaren begiradapean.

      Garaiko kotxea prest dute, ateak zabalik, lehenbailehen abiatzeko ezkontza lekura;eguneroko lanetatik at, lantokia atzean utzita.

 

      Aurretik ere aipatu den moduan, fabrikako eta etxeko lanez gain etxeko ekonomiari “laguntzeko” hainbat lan egiten zituzten emakumeek. Lanaren kultura oso zabaldua zegoen, beharra zegoen eta hamabi lanorduko egunek ere ez zuen ematen bizirauteko.

 

      Las bolsas de celofán se hacían en la fábrica y luego fuera de la fábrica. Yo me acuerdo de mis hermanas, hacían doce horas en la fábrica y pero luego venían a casa y se hacía en casa ese tipo de manipulación. Había aquí un almacén, que entonces también dependía de la papelera de Zikuñaga y daba trabajo a casas. Te pagaban ‘X’ dinero, por trabajo realizado”. (Maite)

 

      “Teníamos un local en Astigarraga, y ella y yo hacíamos punto. Hacíamos jerseis y cosas de esas. Pa sacarnos unas xoxas. Claro, es que si no ¿qué haces? No vas a estar siempre pidiendo. Además no era como ahora. Ahora, todo está como más fácil y así. Pero entonces... Se notaban más las diferencias, de clase. Eso también algo ya hemos adelantau. Que no se noten las diferencias”. (Paula)

 

      Hernanin zelofan poltsak etxean egitea oso ohikoa zen, emakumeek egiten zituzten, eskulanak emakumeenak kontsideratzen ziren eta. Zelofan poltsak egitea emakumeei atxikitzen zitzaien lana zen, lan eskubiderik gabe, beltzean ordaindua eta produkzioaren arabera ordaindua.

 

      Después de trabajaren la empresa, mis hermanas mayores normalmente hacían bolsas de celofán, aquellas trabajaban en una sección de celofán, aquellas secciones eran mixtas, hombres y mujeres, y bueno hacían bolsas, hacían también con el papel manipulado para las cajas de los higos, unas cositas de adorno, y bueno... entonces en unas manualidades que entonces se consideraban de mujeres o trabajos que se consideraban de hombre. Entonces, lo mismo que en las escuelas estábamos distinguidos, chicas a un lado, hombres a otro, pues de la misma manera”. (Maite)

 

      Lana, lana eta lana. Bizitza gogorra, bizirauteko lana gogor egin behar eta zaintza lanak ere, emakumeen esku.

 

      “(Fabrikan...) Se hacían Bufandas, y mantillas, que hacían en maquinas y luego nosotras, precisamente yo, una de ellas me traían a casa y me pagaban cuatro pesetas la docena (...); en la fabrica ganaba yo 16 pesetas a la semana y eso. /1 los ocho años empecé ha aprender de peluquera, entonces de doce a dos me iba a peinar a la gente que me llamaba, peinar un moño o lo que sea, me daban una peseta, cobraba las tarjetas del club deportivo de Hernani que me pagaban un real cada una, y solía ir pues al puerto, a... todo lo que es Hernani, y así sacaba unas pelitas. Y luego pedí permiso, porque trabajaba de de seis a dos hasta hacer clientela, porque yo me quería establecer pero ni había ni tenía tiempo, y me hacía falta el sueldo para mi madre, entonces yo trabaja de seis a dos, aquello le daba a mi ama, y luego me establecí en una habitación de casa entonces. Con lo que ganaba a las tardes pagué las secadoras de la peluquería, claro no había chau chau... y así estuve treinta y cinco años de peluquera hasta que lo dejé, porque se quedó mi madre en la cama incapacitada”. (Loli)

 

      Zaintzarena lan lotua eta neketsua da. Eskubiderik gabekoa. Familia harremanak baliatuz lotu izan dira emakume asko, besteenganako arduraz, norbere buruaz arduratu gabe.

      “Senarra zekan gaxo. Zumarrakoa zan ta zeon gaxo. Ta jute zan Esteban Iota. Baino ne attan da lengusu horrek etzun nahi, gizona. Emakumea nahi zun, un poco de amparo. Harrapatu zuten nere ahizpa ttikina. Baino geo zer pasatze zan, oi zan gaztena, festeta ta deneta primera fila, baina oik zian.. a la antigua. Ta ez, ez, ez, ez... Beatzi terditan etxea, y tu no sales. Y ella que dijo, vete a la porra. No me pescáis a mí. Y me pescaron a mí. A la mayor. A la más tonta. Ta orduan, ara joaten nitzan Iota. Ta igual pasa nittun an hogeita bost urte lotan (...) Ta nik esan nun, ta nik hemen ze puñetas itet? Ta gaurko o biharko nik ze postura dakat? Dana dijua aldatzen, aldatzen, aldatzen ta esan nun.. nik? Hemendikan libratzeko, porque esto es un yugo. Sin ser nada, lo que dice ya para mí, la familia te acaparan y como si fueses de casa. Y tienes que ir a pedir a tu madre dinero para..; para salir, pa comprarte medias, yo así no voy a vivir”. (Paula)

 

 

      Urtea: 1943.

      Tokia: Fábrica de productos químicos Aritzarena kanpoaldea.

      Deskribapena: Fabrikaren inaugurazioan aritutako dantza taldea talde-argazkian erretratatuta. Tartean gizonezko bat ageri da trajez eta gorbataz. Beste guztiak, dantzariak, dantzariz jantzita daude.

      lnterpretazioa: Trajedun gizonezkoa seguruenik fabrikako jabea izango zen. Aipatzekoa da laneko argazkirik ez dela jaso, inaugurazioko argazki hau, bai ordea.