—bertsolariak—
JOSE LUIS LEKUONA “LEXOTI”
1925ean jaioa Oiartzungo Maixta Borda baserrian
2006an Ereñozun hila
Bere aitonak morroi lanak egin zituen Lezoti izeneko baserri batean, eta izengoiti hori jarri zioten. Ondoren bere aitari ezarri zioten izengoiti bera, eta azkenean Jose Luisi egokitu zioten.
Aitona bertsotan ibilia zen, eta aita ere bai; aita, maiztasun txikiagoarekin.
Aitona ere bertsolaria genuen, hura gehiago esaten zuten, eta osaba ere bai, osaba Manuel, baina nik ezagutu nitueneko gutxi egiten zuten. Gure etxean gutxi egiten zen, igual nahiago zuten ni ez ibiltzea baina nik afizioa banuen eta...
[Argia, 1989-01-15, 1.228 alea]
LANAK
Oiartzunen eman zioten barrendero plaza eta hor ibili zen. Mitxelenak esaten zuen “sekula lan egin gabea eta orain barrendero jarri zutela”, eta euren zirikatzeak bazituzten.
[Florian Oiarbide]
Lan askotan ibili zen, ez zuen sekula lan finkorik izan. Mendiko guarda, hargin, kanalak ebakitzen, garraiolari, kale garbitzaile eta bertso saltzaile lanetan ibili zen.
Ni Oiartzun’en nabil
kaleak garbitzen
erria serbitzen;
onela ikusi ta
zaude errukitzen.
Bañan ezkontze ori
ez dizut agintzen,
leku obeagorik
ez baidet arkitzen;
emen gutxikin jakin
bear da bizitzen.
Joxe Luix Lekuona “Lexoti” bertsolariaren erretratua,
Aierdi baserri aurrean 1985. urtean.
Argazkia: Ainhoa Fraile.
Iturria: Oiartzun; Udala Informatzen Aldizkaria.
http://www.eu.wikipedia.org
BERTSOTAN
15 urtetan hasia, bera baino zaharragoekin, sagardotegietan trebatu zen bertsotan. 21 urterekin aritu zen lehen aldiz jendaurrean, Oiartzungo Iturriozko plazan Joxe Torreskoa, Anbolatzko Joxe Luis Jaungoikoa eta Joxe Joakin Mitxelenarekin. Handik gutxira herritik ateratzen hasi zen, eta adibidez, Astigarragara bizikletan joaten zen beti Mitxelenarekin.
Garai hartan Basarri, Uztapide, Zepai, Mitxelena, Saiburu, Lexoti eta Elio ziren plazan nabarmentzen ziren bertsolariak. 1947. urtean, Donostiako La Perlan antolatutako bertsolari txapelketa irabazi zuen, 22 urterekin.
Ondoren, bertsoak saltzen hasi zen Lexoti, garaiko beste bertsolari batzuk egiten zuten bezala, Gipuzkoan eta Nafarroan gehienbat.
Pixkana izena egiten joan zen Lexoti bertsolarien artean. Hemen bere bertso bat:
Ni Oiartzun’en aldi onetan
bizitzen bainaiz aldrebes,
nere pobreza argi ta garbi
kantatuko det txit errez;
au entzun eta jende guztia
kasik egon leike parrez,
ementxe nago erdi gaixorik
bizi ezin da il nai ez.
Halere ez naiz ni asko ibili, Nafarroan ibili izan naiz asko, 4 egunetarako joanda Andres Narbarte (Xalto) Goizuetakoa zenarekin, Mitxelenarekin... Harekin Ezkurrara joan 2 egunetarako eta 4 ere pasa izan nituen, pagatzen ziguten eta! Mitxelenarekin berriz, Berastegira 2 egunetarako joan eta amerikano batek beste biko pagatu eta hantxe pasa genituen. Guk poz handia hartzen genuen holakoetan. Irunen ere asko ibilia naiz, dozena erdi bat urte edo zortzitan.
[Argia, 1989-01-15,1.228 alea]
Bertsotan Oiartzungo hizketa erabiltzen zuen asko.
[Florian Oiarbide]
3 edo 4 bertsotan baino 40tan hobeto! Mitxelenak eta biak, bi ordutako saioak askotan egiten genituen. Gu ari ginela taberna bete-betea eta isil-isilik gainera jendea. Hori bai, izan nuen bertsoa oso aisa asmatzen nuen sasoia.
[Argia, 1989-01-15,1.228 alea]
Lexoti Lazkanorekin bertsotan.
Iturria: http://www.badok.eus
KONTRARIO BILA
Lexoti bere bizitzan oso demazalea izan da: korrikalari, ibiltari, harri jasotzaile, haizkolari, ahari eta oillar prestatzaille. Eta bertsoetan ere berdin, demazale purrukatu. Lexotiri demagiroa falta bazaio, bereak egin du. Lexotik kontrario bat behar du beti aldamenean, eta ez baldin badu asmatu egingo du; zirikatzen hasiko zaio norbaiti, Mitxelena, Uztapide edo Koxme Lizasori.
[Xabier Lete, Lexoti bertsolaria, Auspoa 157]
Disfrutatu egiten zuen hark bertsotan, kontrario bila ibiltzen zen, eta ez bazuen kontrariorik, denei banaka bota eta segi. San Antoniotan kantatu, eta Txilibitan tabernara joan, baso erdi batzuk hartu bazkaldu aurretik, eta mostradorean jarri eta tipiti tapa bertsotan jardungo zen. Lexotirekin amistade handia nuen, etxera asko etortzen zen.
[Florian Oiarbide]
Korreoan (Goizuetara doan autobusean) sartu naiz, eta Inazio Iraola Zinko Eneakoak ezetz, kotxean ekarriko nindutela. Zinko Eneako tabernan saioa egin genuen Lexotik eta biok. Beste aitzakiarik gabe, enkarguak egitera etorriak izango ginen. Aranon ez zegoen afizio klase hori. Ereñozun ere aritzen nintzen Lexotirekin. Gustatzen zitzaion festa eta parranda. Ehun kiloko zilindroarekin harri-jasotzen aritzen zen Ugaldetxoko festetan.
[Manuel Huizi]
TXAPELKETETAN
— 1962ko Sariketa Donostian. Gazteen txapelketan txapeldun.
Donostian izaten zen horrezaz gain (1947an La Perlakoa) “Semana Vasca” zelakoan egiten zen kanpeonato bat ere eta hura ere beti nik irabazi nuen seiren bat urtean. Gero, beste txapelketa bat jarri zuten (1962an), Agirreri irabazi niona, orduan ere jende guztiak Agirreren alde egiten zuen baina neri tokatu zitzaidan hura irabaztea ere. Ondo ibiltzen nintzen, abilidadea nuena baino gehiago egiten nuen kanpeonatuan, estuasunean oraindik eta gehiago ateratzen zitzaidan, ez nintzen ikaratzen.
Gogoan dut nola Ordiziara ere joan nintzen 1960. urtean, han ere nituen kontrario gogorrenak Lazkao Txiki, Imanol Lazkano eta Lizartzako Itsua. Goizetik lauak klasifikatu ginen, baina Lazkao Txiki bentaja haundiarekin bera aurrena, eta gero, ez dakit, basoerdi batekin edo besterekin deskuidatu zela edo, arratsaldean harek deus ez zuen egin eta nik goizean baino hobeto berriz, eta neri eman zidaten.
[Argia, 1989-01-15,1.228 alea]
Mitxelena.
Iturria: Auñamendi Entziklopedia.
TXERTOA
Mitxelenak ere esaten zizkidan ederrak! Behin, Berastegin ginela, Mitxelenak burla egin zidan mutil zaharra nintzelako eta nik harei andrea bai baina familiarik ez zuelako:
Emaztegaian bila ‘Lexoti’
sarritan iten da saia
hontaz aurrera topatzen honek
izango du oso zaila
andregai eske pasatu ditu
Errenteri eta Pasaia
behin hontaz gero hartuko’iote
akerzarraren usaia.
Eta nik berari:
Behin behar eta disparateak
gaur kantatzen Mitxelena
gaizki esanda trankiltzen baita
zenbait gizonen barrena
balio ez duna gauza izatia
nik hortan hartzen det pena
honek etxian alperrik dauka
nik txertatuko nukena.
[Argia, 1989-01-15,1.228 alea]
XALTOREKIN
Bertso auek, Goizueta’ko Andres Narbarte bertsolaria zanaren aotik jaso genituan. Narbarte’k etxean pareta berriren bat egiña zuan. Bañan gau batean pareta erori egin zan. Baita Narbarte ere arekin batera oe ta guzi. Eskua autsi zuan, eta bekaiña idiki. Lexoti, berriz, bere etxeak su artuta erre, ta arrebarenean bizi zan. Biak ere bazekiten alkarren berri. Urrengo Goizueta’ko festetara Lexoti eraman zuten, Narbarte’rekin bertsotan egiteko. Ari-ari zirala, Lexotik au kantatu zuan:
Oraingo ontan txorakeritan
ez naiz egingo ni asi,
i bezin ume itxusirikan
sekula ez diat ikusi.
Goizeko bosterdietan ustez
engon eure etxeko nausi,
beko erreka or jo omen dek
ere pareta ta guzi.
Ta Narbarte’k:
Egia da bai erori zala
nere etxeko pareta,
eskerrak diru pixkat banula
maleta zarran gordeta.
Ostera zutik jarri nun bañan
galanki xamar kosteta,
Lexoti berriz kanpuan dabil
len zuan zarra erreta.
[Iñaki Arbelaitz Gelbentzu, Miren Mitxelena Belauntzaran,
Joxe Anjel Arbelaitz Irastortza, Mariano Ostolaiz,
Antonio Zavala, Lexoti bertsolaria, Auspoa 157]
25 urte edo izango nituen nik, eta pleuresiarekin egon ostean, sendatutakoan, tabernara joan nintzen eta Jose Mari Iriarte hori gaizto-gaizto eginda hor zegoen eta ederra kantatu zidan:
Lexoti honek pasa omen du
oso min klase luzia
eoteko martxaz apenas dago
oaindikan ere hasia
gandul guztien txapeldun dago
alper ta erdi pasia
ta sendatutzen ez da erreza
honek daukan min klasia.
Eta nik hari:
Lexotikuai alperra esanda
ustez egin du grazia
beare opiziale on ez dela
dago ondo ikusia
alperrak mina berekin dula
hi’aiz kontatutzen hasia
hik ordun minez pasatu beharkok
hire denbora guzia.
[Argia, 1989-01-15,1.228 alea]
Ereñozun tunelak pasa zituzten mendiak zulatuz, ura Donostiara eramateko. Andaluzak eta estremadurarrak aritu ziren lan horietan. Igandetan sekulako festa egiten zuten, kantatuz eta sevillanak dantzatuz... Irubidietan zen: Tomasek esan zion Lexotiri “baso-erdi bat pagatuko dizut, horiei bertso bat botatzeagatik!”. Eta Lexotik bota:
Mirandaz goitik etorri eta
egiten digute parra
esan liteke: zertarako da
euskaldunaren indarra?
Jendaila honek lepoa beltza
eta muturra iharra
txarrena degu Euskal Herrian
gerok mantendu beharra!
Hura kantatzen ari zen bitartean denak ixilik geratu ziren, berari begira. Bukatu zuenean “qué bien canta este tío!” txaloka (jakin balu zer esan zien!).
[Florian Oiarbide]
UZTAPIDERI, ANDREGAIAREKIN IKUSITA
Txikierdira joaten ziren Mariano Ostolaiz Oiartzungo uztargilea eta Lexoti. Uztapide han dator, andregaiari besotik helduta. Marianok “Hi, Lexoti! Uztapide hemen duk Maritxurekin...” Lexotik “Ez al da lotsatzen mutilzahar hori! Aditu behar dik ba ederra!”. Ailegatu denean, Lexotik:
Hoita bi urtekua
ein dezu andregaia
zerorrek berrogeita bost
badituzu ia
behine mugitze ezkeroz
bazendun garaia!
Hau dek mutilzahar itsusi
belarri handia!
Andregaiak: “Joxe Luis, ixilik egon hadi!” eta Uztapidek “Lasai, ez apuratu!”:
Lexoti, bertsotako
etorriak gaude!
Uztapidek behin bihar ta
entzun bihar hau’re!
Santa Agedan etxe berriak
ederrak badaude
asto zuri baten gainian
aurki han dek hau’re.
[Antonio Zubiarrain]
UZTAPIDEREKIN MUSEAN
Uztapide etorri zen behin Oiartzungo Zuberoa tabernara Mitxelenaren bila, elurra ari zuen eta Mitxelena etorri zai han zegoen, eta ni ere sartu nintzen, alkatea ere han zen, hura zen tabernako nagusia; hor hasi ginen txitxarroa jokatzen musean. Batean Uztapidek: “Parisen teila adina enbido haundira”. Alkateak berriz: “gure etxeko platanoak adina tanto enbido txikira”, tira, eta tira... Uztapidek berriro: “Parisen teila adina enbido paretara”; jokorik ez, ez, eta ez, eta nik esan behar zerbait eta “gure etxean mila duro adina enbido”; eta Uztapidek: “bale, bale, paso esan nahi zian honek!”
[Argia, 1989-01-15,1.228 alea]
XALTOREKIN ESANA LIBREAN
Andres Narbarte “Xalto”, behin batean, Iparraldean bertsotan aritua zen, eta bueltakoan korreoan (autobusean) sartu zen, Goizuetara joateko. Eta Lexoti Ereñozun zela jakin zuen, eta jaitsi korreotik eta Lexotirengana azaldu, bertsotara. Orduan ez zen oraingo kotxerik eta konbinaziorik, gero Goizuetara joateko! Hasi zaio bertsotan, eta batak besteari kristorenak boteaz, esana librean! Xaltok:
Hemen bakoitzak dituan tatxak
al degu esan beharra?
Belarrik ere handiak dituk,
sudurra berriz okerra.
Hire gorputzak beidatu batez,
moteil, emateik akerra!
Hala ere hori deus ez hukek,
ez baitzakek alperra!
[Florian Oiarbide]
EREÑOZUN AZKEN URTEAK
Lexotik arreba Epelera ezkondua zuen (Bordaberri baserrira). Ama hil zenean arrebarengana etorri zen eta hemen pasa zituen azken 20 urteak, gutxienean.
[Florian Oiarbide]
Lexoti eta Paulo koiñatuak ziren. Lexotiren arreba zuen nire anaiak andrea. Lexoti bera mutilzaharra zen.
[Antonio Zubiarrain]
ARREBARI
Lexotik aldi bat izan zuen osasunetik gaizki xamar egon zena. Bere arreba Pepitak jaso zuen, eta aren etxean, Ereñozu’ko Iru-bireta ballaran, denbora-aldi luze xamarra egin zuen; amalau illabete-edo. Lexotik asko eskertzen dio bere arrebari mesede ura. Bertso auek, 1982 urteko Martxoaren 25’an paratu zituen, Ergoin’eko Bide-Alde tabernan.
Lexoti zarrak kantatuko du
gaurkoan milloi bat egi,
garai aretan gelditu nitzan
ez buru ta ez arpegi;
arreba ta kuñaduak neri
egin ziraten igerri,
ni oso gaizki negoelako
aik mantendu ninduten ni.
Jan ta edana nik banuen ba
aoa bete-betian,
etxe artara joatia etzan
bate neretzat kaltian
dudik ez dago izan naizela
euntalako on suertian
biyen kontura egon nintzan-da
amalau illabetian.
Gu elkarrekin ondo giñala
izandu nuen suerte,
koñadu ta arreba neretzat
izan zuten borondate;
nik ere poza orixe daukat
aiek nindutela maite,
Lexoti etzan etxera etorri
berak nai zuten bitarte.
Beste bertso bat kantatuko det
Jaungoikoaren graziko,
argi ta garbi denen aurrian
emen det adieraziko:
izan dedilla nere bizitza
oso denbora luzeko,
koñadu ta arreba ezian
ni ere ez nintzan biziko.
[Iñaki Arbelaitz Gelbentzu, Miren Mitxelena Belauntzaran,
Joxe Anjel Arbelaitz Irastortza, Mariano Ostolaiz,
Antonio Zavala, Lexoti bertsolaria, Auspoa 157]