—gaiak—
TXIRRITARENAK
LANEGUNAK
Astelehena det jai bat hartua
pekatu mortal purutzat
asteartean kolpeik jotzeko
gogorik etortzen etzat
asteazkena, hauxen da pena!
tristura handia sartzen tzat
ta osteguna, peri eguna
burua dana nahasten tzat
aste guztia kolpeik jo gabe
neri holaxe joaten tzat.
[Antonio Zubiarrain, kantatua]
Iturria: http://gipuzkoakultura.nirudia.com
EREÑOZUKO ERMITARI
Goiko etxeko Nikolas zana
jende askoren aurrian
beste mordo bat harria biltzen
goiko Alkatxuingo larrian
nere aita ta Pizarro berriz
ganaduakin larrian
ermita eder hau nik egin nuan
txokolateren* lurrian.
[* Azpiko gure etxea Txokolatenekoa baita!]
Zenbat aldiz nei goatzen zaidan
ene ermita maitia!
zu egiteko auzo guztiak
hartu zun borondatia
nere aitak’e ontza bat urre
bai omen zuan botia
San Antoniok eraman ziken
nik bihar nuan dotia.
[Antonio Zubiarrain]
HARGIN ANDALUZA
(Latzen) Fabrika egitean, langilleetan bazan argin andaluz bat. Bein batean onek, berak bezperan egindako pareta, okertua arkitu zuan. Bultzaka asi zan, pareta okerra zuzendu nairik. Lan ortan ari zala, Txirritak ikusi zuan. Artean mutiko gaztea zan, baiña bertso au bota zion:
Aiziak biali du
andikan onuntza,
geroztik emen dabil
gure andaluza;
argiñ ona zala ta
zakurraren putza,
bera eroriko dek,
ez akiyok bultza.
[Gregorio Santa Kruz, Txirrita liburua]
JAIOTETXEAN
Egun batean, gizon larria zala, Latze inguruan ari omen zan lanean Txirrita. Artean, Latze baserria oso-osorik zegoan. Fabrikako enkargatua or etorri zitzaion, bere jaiotetxea ikusi nai zuala esanez. Baietz, lagunduko ziola, erantzun zion, eta alkarrekin joan ziran. Ateondoraiño eldu ziran, eta orduan Txirritak onela esan zuan:
— Arrayia! Arrayia! Esaera zaarra da: jaiotako tokira iltzera. Ni ez noa, ba, barrena sartzera.
Eta buelta eman eta sartu gabe alde egin zuan.
[Gregorio Santa Kruz, Txirrita liburua]
Beste egun batean, Ereñozu’ra kantura etorri eta bertso au bota zuan bere jaiotetxeagatik:
Txirrita zarrak beti izan du
aurreko zarren fedia,
zenbait bezela ez da izandu
sinismenikan gabia;
zaku bat urre izan biar du
gure aitonak gordia,
saiatzen dira galanki baña
ezin billatu ordia.
[Jose Oiarbide, Txirrita liburua]
MAIORAZGO DESPATXATUA
Beste batean, amak ala galdetu omen zion:
— Aizak: aita nun dabil?
Eta Txirritak bertso batekin erantzun zion:
Etxeko maiorazkua
nintzan tokamentuz,
baldin serbitu banu
aita pulamentuz;
nere bizimodua
beti dabil kantuz,
despatxatuko naute
ez banabil kontuz,
aita ikullun dabil
beiak gobernatuz.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
ALBAITERUEN SALAN
San Markos mendiko fuertea egiten ari ziran garaian, langille batzuk Txirrita’n zeuden ostatuz. Goiz batean, oietako bat, ondo-ezik edo miñez zegoalako itxura egin, beranduago jeiki eta aize pixka bat artzera zijoala esanez, kanpora atera zan. Baiña ordurako bere pardela balkoitik botea zeukan. Eta pardela artu, ostatua zor utzi eta alde egin zuan. Amak, noski, pena artu zuan. Baiña Txirritak esan zion egoteko lasai; berak billatuko zuala gizon ori, eta kenduko ziola dirua.
Esan eta egin. Atzetik joan eta arkitu du gizon ori. Kargua artu eta kendu dio dirua. Baiña txanponak berak jaso zituanean, Albaiteruena deitzen zitzaion taberna batera joan eta danak gastatu zituan. An, dantzan eta saltoka zebillela, txurnioa estrokatu zuan (txorkatilla biurritu), eta bestek ekarri bear izan zuten etxera aidean.
Gisa artan ikustean, onela galdetu zioten etxekoak:
— Motell, zer egin dek? Zer pasa zaik?
Eta Txirritak bertso onekin erantzun zien:
Albaiteruen sala
demonio ortan,
demoniozko estropozo bat
egin nuen bertan.
Demoniuak emen,
demoniuak an,
demoniuak beti
gorputzaren bueltan,
demoniuak sasoi zeukaten
demoniuetan.
[Albaiteruen sala ori Bonatxo baserrian zegoan]
[Jose Ramon Erauskin Lujanbio, Txirrita liburua]
MATEMATIKAK
Txirrita oso gaztea zala, etxera sei sardin ekarri omen zituzten; eta aita eta amak bina, eta berak eta anaiak bana izan omen zuten. Orduan bertso au bota omen zuan:
Gure etxean laurentzako
gaur sei sardiña,
bañan ez dute egin
partizio berdiña;
guri bana eta berak
jan digute biña,
zergatikan ez partitu
bana ta erdiña?
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
AMARI
Txirrita bertsotara kanpora ateratzen asi zanean, ala esan zion amak bein batean:
— I beti or abil batean eta bestean, baiña etxean ez dek kantatzen. Noiz kantatu bear dek?
Eta Txirritak orduan onela kantatu zion:
Atso lepa luze bat
dala nere ama,
Erren teria’n dauka
sorgiñaren fama;
soñean jazten ditu
lau edo bost gona,
ni gaiztoa naiz baña
bera ez dek ona.
Amak, asarretu eta esan zion:
— Alde egin zak emendik! Orrekin naikoa dek gaizto zital orrek!
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
ANDREGAIAK
Andregaia ere izan omen zuan. Bertsoa onela kantatu izan omen zuan beintzat bein batean:
Andregai bat banuen eta
esan bear det zeiñ ere,
mantal txuria jantzitzen zuan
da ibiltzen zan dotore;
amaika bider eskatu nion,
etzidan eman beñere,
geroztik iru aur izan ditu,
Paris’en dabil iñure.
[Estanislao Urruzola, Uxola, Txirrita liburua]
Mutilzar gelditzea erabaki zuan ezkeroztik, txantxetan artu zuan beti bere izate ori. Egun batean, Zizurkil’era joanak ziran Gaztelu eta Txirrita, biak mutilzarrak.
Tabernako atean, batek besteari onela otsegin zion:
— Txirrita, umeak nun dituk?
Eta besteak:
— Ireekin jostatzera joanak dituk.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
NI EZKONTZIAN
Urrengo iru bertso auetan, eztaiak nolakoak izango zituan esaten du. Ez dakigu boteak ala jarriak diran.
Ogei eta bi urtetarako
nitzan ezkondu nayian,
irurogei ta bederatzitan
oraindik nago gayian;
lendabiziko nere preoia
botatzen duten jayian,
suzko zezenak izango dira
Zurriola’n da kayian.
Gañera berriz esposatzean
debalde napar zezenak,
kostako zaizkit galanki baño
aundiak eta gizenak;
aiek iltzeko bi kastillano
indar aundiko gizonak,
Machaquito ta Bombita ditut
etorritzeko esanak.
Dozen erdi bat urdai azpiko
zintzilik dauzkat jarriyak,
saltxitxoi eta lukainka asko
Aragoi’tik ekarriyak;
lau kapoi pare eta sei ollo
agindu dizkit erriyak,
eta ondoren toreatzeko
bi zekor gorri-gorriyak,
ni ezkontzean izango dira
bankete izugarriyak.
[Jose Ramon Erauskin Lujanbio, Txirrita liburua]
TABERNAKO ATIA
Zaartu ondoren, Altza’n arrebaren etxean bizi zala, erriko medikuak —Don Inazio Casares eta Don Leandro Aizpurua omen ziran— Txirrita ostatutik etxera ongi serbituta bialdu bear zutela pentsatu zuten. Kosta omen zan pixka bat; baiña bai fardel ederra eman ere. Urrengo goizean, seietako mezetara zijoan jendeari, bertso au kantatu zion Txirritak:
Zabal dagola ikusten badet
nik tabernako atia,
iduritzen zait pekatu dala
an sartu gabe joatia;
gure erriko bi medikuak
pikaro xamarrak tia,
bart arratsean bialdu naute
pipa bezela betia.
[Sebastian Salaberria, Txirrita liburua]
Urte pranko Ernani’tik palta Txirrita. Ta batean etorri ta Ezio baserriko Manuelekin asi bertsotan. Txirritak bertso bat onela kantatu zun:
Zu Ezio’ko Manuel zera,
ni jaio nitzan Latxian,
garai batian barriyu ontan
neskatx ederrak bazian;
gazte denboran ibiltzen giñan
pandanguan da baltsian,
gure orduko aixkire zarrak
danak ezkondu alzian?
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
SAN JOANAK EGAÑANEAN
«Jendetza aundia biltzen zuan Txirritak, bertsoak kantatzera norabait joaten zanean; eta ez gutxiago Ernani’n kantatu bear zuanean, bertako semea baitzan. Ernani’ko San Juan festetan bertsotara deitzen ziotenean, zintzo joaten omen zan, eta portatu ere bai, erriko jendeari naiko parra egin eraziz bere bertso eta ateraldi arrigarriekin. Amabost bat egun pasatzen omen zituen, festetara zetorren bakoitzean, plazan, tabernetan eta sagardotegietan bertso-saio galantak egiñez.
Errian ate guztiak zabalik zeuden berarentzat. Ain maitea edo gogozkoa baitzuten danak. Baña geienean Egaña izeneko ostatura biltzen zan. Emen antolatzen zioten gela bat lotarako, eta gela orri Egaña’nekoak Txirritaren gela edo kuartoa deitzen omen zioten beti.
Ostatu ontan len komona bajoa omen zuten, eta, Txirrita gizon aundia zala ikusirik, bertako etxekoandreak festetarako komona berria jartzea pentsatu omen zuan, gorputzetik egin bearrak jendeak exeri ta lasai egin zitzan. Beartu omen zan, bada, Txirrita ere eta sartu omen zan. Baita exeri ta lasai jarri ere. Baña ipurdia beera sartu omen zitzaion eta iñola ere ezin atera; eta, larriturik, jendeari deika asi omen zan. Joan omen ziran ez dakit zenbat gizon berari laguntzera. Danak tiraka atzaparrak eten bearrean, eta ala ere ezin atera Txirrita komon berri ortatik. Eta ala, tiraka ta bultzaka zebiltzala, or puskatu dute komona. Pena ederra izan bear zuan Egaña’neko etxekoandreak. Baña Txirritak esan omen zion:
— Barkatu, etxekoandre. Marka ederra egin degu. Baña etzaite aserretu. Badakizu ofizioz argiña naizela, eta neronek egingo dizut karaitz arriarekin berria sendo-sendoa.
[Sebastian Salaberria, Txirrita liburua]
PRESA EGINEAN
Ugarretxe enpresakoak Fagollagako presa hori egiten ari zirela, kristoren jela bota zuen. Hotzak eta mukia dariola ezin aguantaturik zeudela, etorri da kontratista eta Txirritak:
Osasun ona kontserbatzeko
hau da goi giro preskua
bi belarriak ubel ubelak
sudurran punta beztua
hanka gaxuak sumil sumilak
ta ipurdia hoztua
beste inuan berotu ezinda
hankatartian eskua.
Fagollagako presa.
Bertsoa bota omen zuen eta kontratistak “beno, beno, gaur eguartea jai egizue”.
[Antonio Zubiarrain]
Beste batean, markes bat alderatu eta begira jarri zitzaion, lana nola egiten zuan. Orduan Txirritak bertso au bota zion:
Txikitandikan artua nuen
argintzan afiziyua,
beñere aprendiz ibilli gabe
ikasi ofiziyua;
eman ezkero materiala,
gañera despaziyua,
denborarekin egingo nuke
markesen palaziyua.
[Juan Bautista Gesalaga “Zaldubi”, Txirrita liburua]
NESKETAN
Neskak hala esan zion:
— Bota Txirrita neri bertso bat. Nik hiru pezeta emango dizkizut. Txirritak honela erantzun zion:
— Merkeago ere aritu izandu naun, neska. Botako diñat:
Atzo goizian, labak aldian
maindire denak altxian,
nahiago nuke zure blankua
eduki banu etxian,
lehendabiziko tirua xuxen
sartuko nizun beltxian,
biarrenguak kale eginda ere
ajola haundirik etzian.
[Juanjo Uria, Txirrita 50. urteurrena liburua]
PULTSUAN
Behin, zortzi egun parrandan pasata azaldu zen Txirrita lanera eta kontratistak hala esan omen zion:
— Aizak, horrelakorik gehiago egiten badek, ez haut berriz ametituko.
Txirrita isilik gelditu zen eta handik hilabeterako hamar egun pasata etorri omen zen berriz.
Kontratistak:
— Hi ez etorri honera, jira adi hortik. Ez dit ezer jakin nahi hirekin. Lehen ere esan nian.
Baina Txirritak funtzioa jartzen zien askotan eta mutilak pena haundia hartu zuten eta zerbait aipatu omen zioten nagusiari. Txirritak 100 metro edo pasa zituenean, nagusiak oihu bat egin omen zion:
— Etorri adi honera. Esango al didak ba, non ibili haizen?
Eta Txirritak hala esan omen zion:
Bilbaon izandu naiz
San Frantzisko kalian,
pultzuan probatutzen
bihatz bakarrian,
doblatuta utzi naute
lehenengo gabian,
sendatzen egondu naiz
hamar egunian.
[Juanjo Uria, Txirrita 50. urteurrena liburua]