—bertsolariak—
JUAN BAUTISTA
BELAUNTZARAN ZABALA
“PATXI BAKALLO”
1832an jaioa Errenterian
1896an hila Argentinan
Gurasoak zituan: “Miguel Joseph”, ernaniarra, ta Juana Maria, aranoarra.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]
Errenteri’n jaioa izanarren, Osiña’ko “Oianeder” baserriko alabarekin ezkondu zan (Maria Ramona Iraolarekin, 1856an).
[Basarri, “Nere Bordatxotik” atala, Zeruko Argia 1967ko urrilak 15]
Patxi, esan digutenez, bizi-modua ateratzearren era askotara saiatutako gizona izan zan: etxean taberna izan zuan, mineral-karraio ibilli zan, nekazaritzan zerbait ere alegindu zan... Ta, bati entzun diodanez, itxas-arrantzara ere bai, bakallotara, Ernani’tik artara iñor joaten etzalarik; ta, ain zuzen, orregatik ezarri omen zioten Bakallo izengoitia. Bañan, nork jakin ola ote dan?
Ta emen bizi-modua ezin atera zualako, Argentina’ra joan zan fameli guziarekin. Ernani’n esan digutenez, karlisten bigarren gerrate inguruan joana izan bear zuan. Bati entzun diogunez, emen egindako zor guziak andik pagatu egin zituan. Agidanean, azkenerako kukuak ondo jo zion... Bere billobak eta Ernani’n esan dizkigunetatik, onako erri auetan beintzat bizi izan zan: Buenos Aires, 25 de Mayo, Trenque-Iauquen, ta Mercedes.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]
XENPELARRI DESAFIO
Xenpelar.
Argazkia: Juan Francisco Petriarena Recondo,
Auñamendi Entziklopedia.
Ona emen bina bertso Astigarragako Patxi Bakallo-k, Xenpelarri botatako desafioarenak:
Bakallo:
Iñork ba-dakizute
Oyartzun’go berri,
eskumuñak Ardotxi
eta Xenpelarri
Libertsiyo polit bat
nai ba-dute jarri,
bidez erdi bezela
dago Bentaberri;
gonbidatutzen ditut
nai ba-dute etorri.
Xenpelar:
Pazkubigarren-goizez
artu nuen karta;
bestek firmatua da,
ez da zure palta.
Suma ederra dezu,
eztarriya alta,
abiyatuko nauzu
itz oyek esan-ta:
gizona gonbitzia
libertsiyo bat da.
Bakallo:
Desapiyo ori da
Bentaberri’rako,
konpormatzen ba-dira
bidez erdirako.
Ezpazaye egiten
gogorik arako,
lagun bat artuko det
nere guardirako,
berdin prestatuko naiz
Errenteri’rako.
Xenpelar:
Xenpelar probatzeko
egin dute faza,
gizon baten itzari
eman diyot traza.
Ez Astigarra ‘tikan
onuntzago pasa;
bertara juango naz,
egon zaite lasa;
nai dezun ordurako
eska zazu plaza.
[Jesus M. Etxezarreta, Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak]
ALATIK EMAKUME BATI
Garai artan, minerala egosteko ola asko zan, Urumea ibaiaren bazterretan, Ernani’ko partean: Oianabarren, Osiñaga, Epele, Pagollaga, Ereñozu, Amillatz, Olazar, Olaberri, Pikoaga, Añarbe...
Minerala, aaletan karreatzen zan. Beerakoan urak eramaten zuan; gorakoan, idi-pareak tiratzen zioten aalari ibaian sartuta. Asko lekutan, ur lodia zegoanetan alegia, igari bezela ibiltzen ziran idiak; ur mea zegoanetan, berriz, aala arrastaka bezela joaten zan, iya ondoa joaz. Patxi Bakallo, etxea ibai ondoan baitzuan, lan ortan ere ibilli zan. Egun batez, ba omen zijoan mineral-karraio, bera aala erdian exerita; idiak, berriz, uretan sartuta. Alako batean, Zikuñagako ixkiñan emakumezko ijito bat ikusi zuan ibai-bazterrean, eta aalatik bertso au bota omen zion:
Goizian jeiki eta
onen abiyara,
iñun ezer senti badu
lapurreriya da;
gezurrik gabetandik
ori egiya da,
kontzientzi gaiztoko
Judasen kriyada.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]
BERE BURUARI
Onako iru bertso auek, Patxi Bakallok bere buruari jarriak omen dira. Ala esan digu bertsoak buruz zekizkianak, Oiartzun’go Okillegi baserriko etxekojaunak, Jose Zugarramurdi’k:
1
Iñor etortzen bada
Bakalloren galdez,
exkiñan ortxen dago
ardo edanez;
gerta laiteke zenbait
euskaldun ta prantzes,
ori egiya dala
egin zazu trabes;
lanetikan iges
txit nabil aldrebes,
andria dolorez,
egiyak esanez,
alare konforme da
bere gizonez!
2
Mundu guzian dago
gauza ageriya,
nola aberasten dan
bertsolariya;
nekez etxeratze’itu
arto ta gariya,
igual dendatikan
soñeko berriya;
badaukat premiya
artzeko neurriya,
diruz naiz urriya,
deus ezin baliya...
au da nere pesta ta
erromeriya!
3
Nere bizimodua
nua deklaratzen,
erozein jarri bedi
erreparatzen:
zorrak erraz egin ta
neketan pagatzen,
oraiñaldian ori
zait neri gertatzen;
laboriak artzen,
kontuz dira neurtzen,
errotan lajatzen,
an ere bajatzen,
nork bere deretxorik
eztik barkatzen.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]
EMAKUME BERTSOLARIAREKIN LEIHOTIK LEIHORA
Oianabarren’en [liburuak hala dio, Oianeder da etxearen izena] ondo-ondoan, etxe txiki bat dago. Txurdiñanea [liburuak hala dio, Txuria-enea izateko itxura osoa du] esaten zitzaion garai artan. Etxe ontako alaba bat, neskatxa gaztea, bertsolaria zan. Ta Patxi ta biak, askotan jarduten ziran bertsotan alkarrekin. Goizean egun onak emateko, bertsoa; ta alkarri esan bear zioten guzia esateko ere bai, kasik. Jai-goizetan, Ernani ‘ko Osiñaga aldeko jendeak Oianabarren’en ataritik pasa bear zuten mezetara joateko. Bein baño geiagotan gertatu omen zan, ordea, meza-zale oiek andik pasatzerakoan Patxi ta aldameneko neskatxa bertsotan aritzea, ta, auen bertsoak entzuteagatik, gelditu ta mezetara berandu irixtea.
Ala, gau batean, Patxirenean alaba bat jaio zan. Ta goizean, aldamenekoai berria ematearren, leiotik kanpora muturra atera ta bertso au bota zuan Patxik:
Bertsoa botako det
leiotik leiora,
bart gure etxe ontan
alaba jaio da;
iñork nai badu etorri
orren bataiora,
aur orren gurasoa
Patxi Bakallo da.
Ta Xenpelarrek, bertso onen berri izan zuanean, beste au kantatu omen zuan Bakallorentzat:
Beraz andria dezu
ezur-berritua,
ala eman didazu
neri mandatua;
bankete bat eiteko
badet desiua,
abisatu zaidazu
noiz dan bataiua.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]