—gaiak—
JOXE MARI ARRIETA LASARTE
1952an jaioa, Orkolaga baserrian
Aita Joxe Arrieta, Orkolagakoa eta ama Ramoni Larrarte, Martuteneko Inbutegi baserrikoa. Bi seme ditut, Mikel eta Iñaki. Biterin ikasia naiz.
LANA
Akarregin zerran aritutakoa, Orbegozon ere bai. 1984tik 20 urtez baserrian, esne behi produkzioan. Ondoren ganaduak kendu, eta baserrietan aritu naiz ordezkari lanak egiten, Ene-Lur enpresarekin.
ZALETASUNA
Oso bertsozalea zen nire aitaren osaba zena, Juan Joxe Andola (Juanjo Uriaren aitona). Auzoak ginen, eta ni mutil koxkorra nintzela askotan igotzen zen gure osaba hori gure etxera.
Nahiko umetan hasi nintzen gurasoekin saioetara entzutera joaten. Gero nire kasa moldatzen hasitakoan, ahal zen guztietara: Hernaniko bertso saioetara joaten ginen (Aitor Zinean) eta Donostialdera ere zabaltzen hasi ginen. Eta behin hogei urte ezkero, inguruan ziren bertso saio eta txapelketa gehienetara. Nik bertso saioa izugarri entzun dut. Baina bertsotan ez dut lagunarteko giroan disfrutatzeko modurik izandu, urte batzuk gerora arte.
BERTSO KUADRILLAK
Amurizaren ikastaro hartan parte hartu nuen, baina gero ez nuen bertso eskolan jarraitu.
Hori baino lehen sartu nintzen bertso munduan: Tolosan biltzen ginen, elkarte batean, Anjel Mari Peñagarikano, Millan Telleria, Xanti Zabala “Lexo”, Argiñarenatarrak... Han ez zen barkamenik izaten.
LEHEN PLAZA
Izugarrizko beldurra nion jende aurrean bertsotan hasteari. Ez plazan bakarrik, kuadrillan ere bai. Gogoan daukat lehenengo bertsotan jardun nintzen aldia: 17 urterekin, Sorian, osabarekin usotara joanda. Azpeitiar bat egokitu zitzaigun, nik baino 9-10 bat urte gehiago izango zituen, eta badakit txapelketetan parte hartua zela. Oso ondo egiten zuen bertsotan eta elkarrekin jardun ginen arrats batean, afaldu eta gero.
BERTSOTAN
Jardun izan naiz Julian Ezeiza “Aterpe” eta Antton Garinekin, izan dut suertea Manuel Lasarterekin jarduteko, Joxe Agirrerekin, Xabier Amurizarekin berarekin, Sebastian Lizasorekin, Mitxelenarekin, Lazkao Txikirekin... Horiekin denekin jardutea tokatu zait. Eta gazteekin ere bai, oraingo belaunaldiarekin.
Asko kostatzen zait bertsotan egitea. Zeren bertsotan ondo egitea oso gauza zaila da eta bertsolari txar bat entzuteak niri min izugarria ematen dit.
1979-12-16 Manuel Lekuonari egindako omenaldian kantatu zuen, Karmelo Baldan. Imanol Lazkano eta Iñaki Murua aritu ziren gai-jartzen, eta kantuan 32 bertsolari, besteak beste, Sebastian Lizaso, Balentin Enbeita, Jon Azpillaga, Patxi Etxeberria, Xabier Amuriza, Lazkao Txiki, Basarri... Arrietak ikaragarri egiten du bertsotan. Guk Amurizaren ikastaroa egin genuenerako, Arrietak egiten zuen bertsotan, asko. Idatzian onena izan zen bolada batean, eta kantatu oso ondo egiten zuen. Plazan ez zuen kantatzen, tabernan eta afariren batean.
[Joxe Mari Mujika “Anatx”]
BERTSO JARTZAILE
Idatzitako bertsoekin eman nuen neure burua ezagutzera. Nire lehen jarrialdia Zeruko Argiara lagun batek bidali zuen. Gero Diario Vascoko Basarriren txokoan atera nituen, gero Eginera ere bidali nituen eta Goiz Argin ere azaltzen ziren, Basarrik kolaboratzen baitzuen han. Ikusi nuen ongi hartuak zirela, eta idatzi eta bidaltzen jarraitu nuen. Bolada batean asko gozatu nuen, gainera, idazten.
Bat-bateko bertsoa indarrean zegoen, baina bertso idatzia itzali-antxa. Ni bertso jartzen hasi nintzenean bazirudien hauspo batek brasa suspertu zuela. Bazirudien denek niri bertsoak bidali nahi zizkidatela, eta bidalitako bertso horiei nik erantzun egiten nien. Handik ezagutu zen pixka bat nire izena. Hortik hasi nintzen Hernaniko bertsolariei gai-jartzen, eta pixkanaka zabaltzen...
1982an Kaskazuri Lehen sariketa irabazi nuen, “Astoa sasoian” sailarekin.
Bertso liburua ere argitaratu nuen, “Nere ondar alea” (Auspoa 162), lehendik atereak nituen bertsoen bilduma. Antonio Zavalaren ideia izan zen. Edorta Uriak asko lagundu zidan bertsoak biltzen, fotokopiatzen... Azken ukitua ematen Aita Zavalak lagundu zidan. Liburuak oso harrera ona izan zuela esan zidan.
ASTOA SASOIAN
1
Bertsoz emango ditut
etxeko berriak,
nola gabiltzan jakin
dezan erriak;
asto bati medio
dauzkagun larriak,
arek egin dizkigu
ikaragarriak;
bere belarriak
atzera jarriak,
ta bigun gerriak,
astindu zorriak.
Ziria sartu digu
Etxeberria’k.
2
Etzaizkio atsegin
ari krabestoak,
zer esan pasta txintxa
eta zestoak;
ez ditu nai soñean
ain tresna bastoak,
mingarriak gertatzen
aien arrastoak;
biurri gaiztoak,
jan aza-ostoak,
baba ta artoak,
baztertu lastoak.
Tontotik ez du ezer
gure astoak.
3
Len portatzen zitzaigun
ondradu ta gozo,
zerbitzu pranko bazun
etxe ta auzo;
jenero gogorra da,
makiña bat pauso
bizkarra kargatuta
emanak eroso,
baiña aspaldi oso
itxusi jiboso,
ta lanari paso,
isatsa bai jaso;
arentzat berdin dira
arre ta iso.
4
Egun-sentiarekin
arrantza goiztarrak,
logurerikan ez du
gure maizterrak;
gero belar billa joan,
zesto ta otarrak
aidean bota dizkit,
auzo denen parrak!
Jaso ditu perrak,
ez dauzka alperrak,
ondatu bazterrak,
zabaldu izterrak,
orrelakoa maiz du
gure astarrak.
5
Apal ibiltzekorik
ari ez eskatu,
ille zarrak botata
oso preskatu;
larrera aterata
jan ez-ta jostatu,
etxekotik kanpora
nai luke ostatu;
amarrak puskatu,
ta noiznai askatu,
auzoan bazkatu,
guztiak nazkatu,
begiz ikusi gabe
ezin juzkatu.
6
Bera dago nagusi,
bera da jueza,
iskanbilla sortzen ez
ain aldrebesa;
sermoia arrantza ta
ostikoa meza,
bazter guztiak nasten
daukan interesa;
lan egin nai eza,
nunbaite bajeza,
ez dago erreza
arekin babesa,
badabilki puzkerra
eta laiñeza.
7
Gaur goizean domatzen
gera alegindu,
bear dan arrastoan
ez da berdindu;
auzoko eme batez
zaigu maitemindu,
bera ikusi du-ta
lanik ez agindu;
ura ondo zaindu,
isatsa astindu,
atzeak arindu,
ezpaiñak zikindu;
ogei bat aldiz pixa
ere egin du.
8
Aitak ala esan dit:
«Obeko dek saldu,
etxeko pakerikan
ez dedin auldu».
Nik bere esanari
nai nioke eldu,
pizti biurri orrek
ez gaitzan zapaldu;
ez du bate galdu,
bizkarra zabaldu,
indarrez ugaldu,
norbaitek nai al du?
Ernani’n Orkolaga’n
dago, azaldu.
GAI-JARTZEN
Gai-jartzaile Hernanin eta Hernaniz kanpo leku frankotan iritsi nintzen, Gipuzkoan.
Lasarte, Lazkao Txiki, Agirre, Lizaso aita semeak, Mitxelena, Peñagarikano, Mañukorta, Azpillaga, Lopategi, Amuriza, Telleria, Egaña, horiei denei jartzea tokatu zait. Urte frankotan aritu naiz.
1986KO ETA 1989KO TXAPELKETETAN EPAILE
Garai hartan bertsolariek eta Euskaltzaindiak halako eten bat izan zuten. Txapelketa aurrera atera nahi zuten bertsolariak epaimahai izateko eske etorri zitzaizkidan. Orduan bertsoarekin maiteminduta nengoen, edozer egiteko prest. Baiezkoa eman nien, eta oso esperientzia ona izan zen. Gogorra, baina ona.
Arbitro izatea zer den konturatu nintzen. Zer presio zegoen, zer giro, su bat zegoen han... hurrengo egunean a zer agujetak neuzkan gorputzean! Han edukitako presioak sortutakoak.
Lehenengo epaimahaira igo nintzenean, Joxe Mari Aranalderi galdetu nion: “Joxe Mari, zer egin behar da bertsoa ongi juzgatzeko, kontseju bat emaidazu”. Eta esan zidan: “Ahal den lasaiena egon, eta ondo entzun. Bertsoa ondo entzun”.
1986ko txapelketan puntuazioa momentuan erakusten zen, txartelean altxatzen zen. Hura karga bat gehiago zen. Bertsoa juzgatzea berez zaila baldin bada, gainera erakutsi egin behar! Jendea gainera etortzeko modu bat zen. Gainera puntuaziotan gorabehera handiak izaten ziren. Nik ez nuke gomendatuko.
Bi txapelketetan epaimahai egiteko lan horrek, egia esan, bertsoaz pixka bat enpatxatu ninduen.
KOPLAK
Miren eta Bingen Zupiriak soinujole txapelketan parte hartu zuten, eta irabazi. Txapelketarako Bingenek kopla batzuk eskatu zizkidan. Nik idatzi, hark irakurri eta esan zidan: “Ez, hau ez da nik nahi dudana. Koplak teknika berezi bat du”. Esplikatu zidan teknika hori, eta horko kopletan ikusten da:
Lehenengo puntuan gauza polit bat esan, eta bigarren puntuak izan behar du, lehenengoan esandakoarekin zerikusirik ez balu bezala, baina ezkutuko lotura handi bat duena. Intentzio horrekin egindakoak dira.
1
Amorraiaren zai-zai
errekan amua;
neska, alperrikan den
geroko damua.
2
Arranoa usoen
atzetik basoan;
alabatxo, ez adi
erori lazoan.
3
Suaren inguruan
errez da epeltzen;
Miren, ez gero utzi
gerritikan eltzen.
4
Adar-igar gaiñean
kukua ku-ku’ka;
gure neska sorgiña
mutillei kiñuka.
5
Elorriarena bai
arantza zorrotza;
odola dariola
daukazu biotza.
6
Laiñoz estali zaigu
izarren jardiña;
nik sendatuko dizut
biotzeko miña.
7
Katuak Otsailla,
astoak Maiatza;
noiz jasoko ote det
nik zure baietza?
8
Eskutikan elduta
poliki-poliki;
atariko lizarrak
izketan baleki!
9
Neguak galtzen ditu
udako loreak;
ez ditun betirako
ire koloreak.
10
Katagorri ariña
pagotik pagora;
seigarren nobioa
utzi du albora.
* * *
11
Neskazar baten kasoa
daukat kopletan jasoa;
baldin entzuten baditu
ez da jarriko gozoa.
12
Garai batean apaiña
omen ziñan oso, baiña
ederki aldatu zera,
gaixo ori, alajaiña!
13
San Antoniori meza
eta perfume inglesa;
sasoia joan zaio baiña
ez da etsitzen erreza.
14
Dama uste aundikoa,
len denei ipurdikoa,
pozikan artuko luke
orain erdipurdikoa.
* * *
15
Kontatuko dizuet
aiean-aiean,
nola ibili nintzan
Ernani’n jaiean,
erromerira joanda
gona-usaiean.
16
Nereganatu nuan
ustez ederrena,
bizkar-okerra eta
anketik errena;
obeto begiratu
bearko urrena.
17
Faborez eskatuta
asirik baltsean,
etzan giro arekin
pausoa galtzean,
tokia egiten zun
aurre ta atzean.
18
jakin nai al dezute
ondorengo berri?
Igurtzi nizkion nik
izter eta gerri,
ar edo emea zan
ez nion igerri.
[Joxe Mari Arrieta, Nere ondar alea, Auspoa 162]
JULIAN LAGUNARI
1
Bere itz goxoekin
biotza dit ostu,
kanpora atera zait
baiña ez da oztu.
Zure bertso mordoxkak
ez nau gutxi poztu,
lore asko dago or
ta batzuek moztu,
bear baiño geiago
ez nadilla puztu.
2
Itz jario gozoan
asi da Aterpe.
nere barruko ekaitz,
kezkaren aterpe;
bat aurkitzen danean
nekepean torpe,
orrelako bultzada,
gaiñera ain merke,
ixtimatzekoa da,
laister nauzu eske.
3
Biotz itxumen eta
begiko lausoak
sarri okertzen ditu
gizonen pausoak.
Maitasunez urriak,
inbiriz osoak;
ez al dira bi gauza
zail baiña gozoak,
batera izatea
lagun da auzoak?
4
«Bertsoak bear dira»,
diozu zuk larri,
euskera nola dagon
gaixoa elbarri;
gogortu zan bidea
sasi eta arri,
etorri ingurura,
eskua ekarri,
danok lagundu bear
diogu alkarri.
5
Euskera, mendeetan,
amaika otz-bero,
ikusiko zenduan
noski onezkero;
ezer gutxi lortzen da
emen ero-ero,
baiña negu beltz ori
bein pasa ezkero,
udaberri alaia
etortzen da gero.
6
Denbora joan da gero
zertarako penik?
Ez dezagula galdu
guk itxaropenik.
Erri baten pitxia
izkuntza da leenik,
ta ez eduki arren
nai nuken kemenik,
nere ondar alea
jartzen det emen nik.
[Joxe Mari Arrieta, El Diario Vasco, 1980/1/2
eta Goiz-Argi, 1980/1/5 argitaratuak.
Nere ondar alea, Auspoa 162]
MUSTAFAREN BIZITZA
1
Zuria eta beltza,
kolorez pintoa,
katu bat ba-degu guk
erdi-ijitoa;
oso xagu-zalea,
eiztari gaiztoa,
ganbaran sapaiean
amaika itoa.
2
Katu orrek xagutan
ez du berdiñikan,
etzaio zikinduko
bere jardiñikan.
Nere bixtan jan ditu
gaur sei gordiñikan,
sukaldean ez izan
nunbait sardiñikan.
3
Mustafa deitzen diot
jaio zanetikan,
beti ez da bizitzen
bere lanetikan;
nik baiño len probatu
bear danetikan,
orrek ateratzen nau
nere onetikan.
4
Malizia sartua
dauka ezurretan,
lo-papera egiten
daki gezurretan;
bakarrik gelditzean
azkar lapurretan,
denborik ez du galtzen
ogi-papurretan.
5
Zakurra eta biak
beti egurrean,
bixta ona ta ezin
ikusi urrean;
belarriak makurtu
era maltzurrean,
atzaparrak jarriaz
aren zintzurrean.
6
Ura ikusten badu
aldatzen da dana,
oso itxusitzen da
Mustafa laztana.
Bizkarra okertuta,
arrotu buztana,
orduan nabarmen da
gustora ez dana.
7
Erabili oi ditu
izkuntza arrotzak,
«fu ta fa» ekin dio,
aiek aize-otsak!
Besoa azkarra ta
azkazal zorrotzak,
laister kendu dizkio
belarriko otzak.
8
Mustafa’k sutondoan
ura ordu-pilla,
aren epelean du
bere otza illa;
oporketa garaia
berriz Otsailla,
etxea utzi eta
maitearen billa.
9
Bakarrik umatzen da
ganbaran lastotan,
oera jeixten ditu
andikan askotan;
txikiak ere pozik
biguiñean lotan,
ez da arkakusorik
paltako zokotan.
10
Umea pasiatzen
onek zenbat saio,
dirudianez oso
atsegiña zaio;
ez du bear ez kotxe
eta ez arraio,
lepotikan artuta
dabilki karraio.
[Joxe Mari Arrieta, El Diario Vasco, 1981-11-1 eta 3]