Urumea bailaran zehar
11
PORTUKO
LONJA ETA PORTUA
KOKAPENA
UDALERRIA: Hernani
KOORDENATUAK (U.T.M.): x 583260, y 4790585, z 9,40 (Lonja etxea)
IBAIA: Portu erreka (antzinean Urumea ibaia)
Multzoa izen bera duen auzoan kokatuta dago, Portu, Portu erreka edo bere ibaiadarren baten inguruan, Urnieta eta Hernaniko Udalerrien artean. Sarbidea herrigunetik Osiñagara doan bertako errepidetik egiten da, Portu zeharkatuz.
Multzoa Portu errekatik gertu dauden eraikuntzek osatzen dute (Lonja, Portuzabal).
DESKRIBAPENA
KONTSERBAZIO EGOERA: Etxea zutik dago baina azpiegitura guztia desagertuta dago
BABESA: Balizko Arkeologia Gunea (Buletina: EHAA 124 zbka. 1997.02.21)
HHPASB (Arkitektura). IV. Motako Babes Erregimena: Fitxa IV.5 Lonja Etxea (Portu)
HHPASB (Arkeologia). Presuntzio Arkeologikoko Guneak. Fitxa A-4.4 Lonja (etxea gaur egun). A Gakoa
Portuko auzuneak eta Lonja, Portuzabal edo Portuetxe bezala ezagutzen diren etxeek merkataritza-jarduera historiko horri zor diote izena, eta, zehazki, antzinako ibai-portuaren presentziari.
Eskura ditugun datu historikoen arabera, ontziraleku zaharra etxe horien oinean kokatuko litzateke, Urumea ibaian gora zihoazen ontziak hurbiltzen ziren lekuraino. Datu hori ez dator bat, argi eta garbi, gaur egungo panoramarekin; izan ere, ibai horren ibilgua oso urrun dago, leku horretatik 200 metro baino gehiagora, eta gaur egun Portu erreka baino ez da igarotzen bertatik. Ohiz kanpoko gertaera hori modu nahiko errazean azal daiteke, Urumea ibaiak bere ibilguan historian zehar izandako aldakuntzen bidez; izan ere, gaur egun zalantzazko egitate gisa ikusten baditugu ere, nahiko maiz dokumentatzen dira. Aldaketa horien ondorioz, ontziralekua lehorrean geratu zen, Osiñagako portuan ere egiaztatu ahal izan den bezala.
Bi eraikinak behatuz gero, ez dago jatorrizko jarduera horrekin erlazionatzea ahalbidetzen duen ebidentziarik, toponimoa bera izan ezik. Etxe horien eta errekaren ingurunea, oso aldatuta dago gaur egun, duela urte gutxi egindako kanalizazio prozesuaren ondorioz. Hori baino lehen, argazki zahar batzuen bidez ikus zitekeen (1995) errekaren ibilguan barneratzen zen oinplano angeluzuzeneko eraikuntza sendo baten presentzia. Hau, 4-5 metro inguruko zabalera, 2 metroko sakonera eta beste hainbeste metroko altuera zuena, luzitutako harlangaitzezko horma batekin egina zegoen. Erdialdean, gainera, 40 cm-ko altuera zuen beheragune nabarmen bat zuen, une horretan hondakinez beteta zegoena. Eraikuntza horren funtzionaltasuna ez da argi geratzen, nahiz eta ontziraleku honekin lotura zuzena izan zezakeen.
Era berean, errekastoaren ibilguan bertan eta Lonja etxearen aurrean, gaur egun, ustezko hormatxo baten zimenduak ikus daitezke, ibilguarekiko zeihar jarriak, eta baliteke portu horrekin lotuta egotea.
Kontuan izan behar da “portu” mota horiek egitura xume batez osatuta egongo liratekeela, egurrezko zutoinen bilbadura bat izango luketela, harri-koskorrez eta lurrez betetako tarteko espazioarekin. Horren gainean taula-zolata egongo litzateke, merkatu-gaiak deskargatzeko eta pisua ezartzeko plataforma horizontal bat izateko.
DATU HISTORIKOAK
GARAIA: Erdi Aroa/Aro Modernoa/Garaikidea (...1531/1814...)
BESTE IZENAK:
Portuko ibai-portua Urumea ibaiaren ertzetan zehar kokatutako portu-sare garrantzitsuaren zati zen. Bertara ontziak (alak edo gabarrak) iristen zirenekoa eta ibaia gora nabigagarria zenean. XV-XVI mendeetan ugaritu zen zirkulazioa. Komunikazio-sare arina zen, kostaldea probintziaren barnealdearekin lotzeko aukera ematen zuena, eta, horrela, pertsonen garraioa eta, batez ere, merkaturatzea oso zaila izango zatekeen merkantzia astunen garraioa (burdina, egurra eta beste salgai batzuk) izugarri errazten zen. Trazadura horretan portu batzuk eraiki ziren, oinarrizko azpiegitura batzuekin transakzio horiek bermatzeko (ontziralekuak, biltegiak, pisuak, etab.), karga eta zerga desberdinen kobrantza egiaztatzen zuen lonjarekin (Arbiza Portu, Karapote, Portu, Osiñaga, Ereñotzu, ...). Instalazio hauek udal jabetzarenak izaten ziren, kudeaketa partikularrei alokatuz. Garai hartan, ohikoak ziren burdinazko edo manipulatutako burdinazko betak garraiatzeko kontratuak, bai eta portu honetara edo portu horretatik eta bai beste merkantzia batzuk eramateko kontratuak ere. Horrela, Hernaniko gune ekonomiko nagusietako bat bihurtu zen, baita udal diru-kutxetarako diru-iturri nagusietako bat ere.
Hernaniko portuari buruzko daturik antzinakoenak XVI. mende hasierakoak dira, 1531n Domingo Egurrolak “la renta de los puertos” ematen duela aipatuta azaltzen denean[32]. Portu horren kudeaketa eta haren eskubideen kobrantza Udalak egiten zuen zuzenean, eta postu emankor hori errentan jartzen zuen aldizka. Historikoki, badirudi Osiñaga izan zela herriko jatorrizko portu nagusia, probintziaren barnealdearekiko komunikazio-bideetatik hurbilago zegoelako, baina agintari hernaniarrek honakoa sustatu zuten, hiribildutik hurbilago zegoelako.
Dokumentazioaren arabera, Portuko ontziralekuak dike edo presa bat izan zuen, ura Lonjarantz desbideratu ahal izateko eta ontziak porturatzeko behar besteko behea izateko. Zamalanak edo karga eta deskarga lanak errazteko, egurrezko oholeria zuen, hesolak ibaian sartuta zituena. Hori guztia harriz beteta zegoen (“la Presa que estta donde la estanca que se halla en la Ria principal de la Hurumea para correr la agua de las azequias que se hallan echas ...al Puerto”) (Garcia de Vicuña 2011:237).
Udalak 1808an Lonja eta Portua saldu behar izan zituen frantziar okupazioak sortutako zor handiak kitatzeko, une honetatik aurrera kudeaketa pribatuko aldi berri bat hasiz[33]. Lurreko komunikazio-sarean izandako hobekuntzek, apurka-apurka ibai-trafikoa bigarren mailako paper bihurtu zuten, eta, azkenean, XIX. mendeko lehen hamarkadetan erabat desagertu zen.
Ilunabar honetan, Urumea ibaiak bere ibilbidean izandako aldaketak oso garrantzitsuak izango dira, hala nola 1706an lonja erabat lehorrean utzita geratu zenekoa (“estte rio se a zegado de ttal suertte, que, en buen trecho, se a echo innavegable, por que a aviertto su albeo, o, madre en ottro parage mas remotto por donde a empezado a ttener su curso”). Hori dela eta, Udalak kanal berri eta garesti bat ireki behar izan zuen Urumea ibaiaren ibilbide berria Lonja zaharrarekin komunikatzeko[34].
[32] HUA. C-2-I-1.
[33] GPAH. Gipuzkoako Hipoteka Kontularitza. H 567 sorta, 28 orr., 98 zk. (1808.08.04).
[34] HUA. C-5-IV-3-5.
Portuko Lonja eta portuaren gutxi gorabeherako kokapena
(ITURRIA: Geoeuskadi)
Portuko Lonja baserria 1995eko argazki batean eta gaur egun
(ITURRIA: HUA)
Eraikuntza, ziurrenik, Portuko Lonja eta
portu zaharrarekin lotuta, gaur egun desagertuta
(ITURRIA: GÍA. Gure Gipuzkoa)
Portuko errekaren trazaketa, Lonjaren alturan, kanalizatu ondoren