Urumea bailaran zehar
12
FRANKOKO
ERROTA
KOKAPENA
UDALERRIA: Hernani
KOORDENATUAK (U.T.M.): x 583260, y 4790584, z 17,00
IBAIA: Igartzitegi erreka
Multzoa Portu auzoan kokatuta dago, FFCCaren plataformari atxikita, eta beheko sektoretik bakarrik ikus daiteke (H). Erdigunetik Portu auzora doan tokiko errepidetik sartzen da eremura, tunela zeharkatu bezain laster kokatutako etxadian.
Elementu horren kokapena oso aldatuta dago urteetan zehar egindako hainbat eraikin urbanizatzeko eta eraikitzeko obren ondorioz, bai eta FFCCaren trazaduraren ondorioz ere.
DESKRIBAPENA
KONTSERBAZIO EGOERA: Hondakin bakan batzuk baino ez ditu kontserbatzen (aldaporoa)
BABESA: HHPASB (Arkeologia). Presuntzio Arkeologikoko Guneak. Fitxa A-4.23 Franko errota ageriko egiturarik gabe). D Gakoa
Franko errota zaharra erabat desagertuta dago gaur egun, nahiz eta oraindik ere ebidentzia txiki mimetizatu batzuk ikus daitezkeen inguruan egindako eraikinen artean.
Eskura ditugun datu historikoen arabera, Errota Hernaniko muinoaren oinean zegoen, gaur egun Portu auzoko 1, 2 eta 5 zenbakiekin bat datorren puntuan, gutxi gorabehera. Hasierako instalazioak eta horniketa azpiegiturak FFCCaren trazaduraren bi aldeetan banatuko lirateke, eta horrek zeharka zatituko lituzke, hori izango litzateke desegitearen arrazoia.
Kokaleku horretan, errota horren ebidentzia fisiko bakarra eraikin horien atzealdean dagoen harresi sendoa da, kontserbazio egoera onean dauden hareharrizko harlandu handiekin egina. Horma horrek 5-6 metroko luzera eta 2 metroko altuera baino ez du, eraikitako eraikin eta eranskinek barneratuta eta jakin gabe barrutik luzatzen ote den. Horma hau, antzinako antepara edo ur-biltegiarekin bat etorriko litzateke, bere jauziarekin, gurpil ezberdinen mugimendua erraztuko lukeena. Hori berretsi egiten da deskribatutako horma-lerrokaduraren luzapen gisa kota berean jarritako terraza batzuekin. Ehotzeko makina, ziurrenik, etxadi txikiaren muturrean kokatzen zen, nahiz eta horri buruzko ziurtasunik ez dagoen.
Hornidura azpiegiturei dagokienez, ez dago horien aztarnarik, eremua oso aldatuta dagoelako (eraikuntza berriak, FFCC trazadura), eta errota hornitzen zuen jatorrizko ubideraren ibilbidea (Igartzitegi erreka) erabat lurperatuta dagoelako. Horrela, ezin dira zehaztu ingurua urbanizatzeko prozesuak jada erabat suntsitu dituen azpiegitura horien kokapena eta ezaugarri zehatzak.
DATU HISTORIKOAK
GARAIA: Erdi Aroa/Aro Modernoa/Garaikidea (...1546/1860)
BESTE IZENAK:
Franko errotari buruzko datuek aukera ematen digute XVI. mendearen erdialdera arte gutxienez atzera egiteko, zehazki 1546. urtera arte, Hernaniko Kontzejuak errentan eman zuenean[35].
Errota hori Hernaniko Udalarena zen esklusiboki, hark eraiki zuen XVI. mende horretako une zehaztugaberen batean, eta hura mantentzeaz, konponketak egiteaz eta aldian-aldian errentan emateaz arduratu zen (Aguirre Sorondo 1984:563).
Dokumentazio historikoak ez du bere ezaugarriei buruzko datu gehiegirik ematen, beraz, ezer gutxi esan daiteke horri buruz (“Molino arinero de Franco con la parte correspondiente á ella de todas sus maquinas, casa de habitacion, presa, anteparas, acequias, uso de aguas, porcion de huerta y tierras anejas sitas en el Varrio del Puerto” —1829—). Era berean, ez dakigu zenbat harri eragiten ziren. Errota horren inguruan Arbide etxea eraiki zuten, honek “bulego” edo lantegi txiki bat izan zuen aingurak ekoizteko, XIX. mendearen lehen herenean oraindik aktibo zegoena (“ferreria que llaman Pachicu Santi en el Barrio del Puerto”), eta ez dakigu errotaren jauzia baliatzen zuen edo ez bere sutegirako.
Udalak bere jabetzari eutsi zion XIX. mendearen hasierara arte, frantziar okupazioaren ondorioz sortutako zorrengatik saldu egin behar izan zuenean, beste udal jabetza asko bezala. Salmenta 1808an egiaztatu zen 37.000 errealekin, eta une horretatik aurrera ekimen pribatuak kudeatu zuen. 1840ko hamarkadan, jabeetako bik, Pablo Joaquín Mirandak eta Cayetano Pascual Iturriagak (gainerako herena Antiguako Donostiako komentu donostiarrarena zen), jatorrizkoari atxikitako proportzio txikiagoko errota berri bat eraiki zuten, biak funtzionamenduan mantenduz (aingura-fabrika zaharraren gainean?), 1851. urteko dokumentu batean adierazten den bezala (“otro molinito construido despues del Convenio de Vergara ...en terreno y al contacto de este” —Molino de Franko—)[36].
Errota honen bizitza funtzionala 1860ko hamarkadaren erdialdean amaitu zen, bere instalazioen zati nabarmen bat nahitaez “Sociedad de Crédito Mobiliario Español” elkartearen alde besterentzen denean (Iparraldeko FFCC berriaren emakidaduna eta eraikitzailea), eta instalazioak eta azpiegiturak erabat erabilezin geratzen direnean (“por la inutilizacion del molino de Franco quedando en beneficio de la enunciada Sociedad la antepara y sus materiales, el cauce y todos los derechos que dichos propietarios tenian á las aguas”)[37].
Oker, egile batzuek XX. mendearen hasierara arte luzatzen dute bere existentzia (Aguirre Sorondo 1984: 562-563), nahiz eta, ziurtatu ahal izan dugun bezala, FFCCaren eraikuntzak bere hornikuntza-kanala eta antepara suntsitzea ekarri zuen.
[35] HUA. H 591/7 esp.
[36] GPAH. Gipuzkoako Hipoteka Kontularitza. H 586 sorta, 262 orr., 2.932 zk. (1851.09.23).
[37] GPAH. III/2.860 sorta, 488-495 orr., 207 zk. (1860.08.14).
Frankoko errotaren kokapena
(ITURRIA: Geoeuskadi)
Frankoko errotaren ikuspegia.
Beheko argazkian antzinako antepararen horma