—bertsolariak—
JOXE MARI MUJIKA OTANO “ANATX”
1966an Urnietan jaioa, Aitzola Bordan (Anatx baserrian)
Argazkia: Estitxu Eizagirre.
Etxean bertsozaleak denak izandu dira. Bertso liburu batzuk baziren eta zortzi urterekin bertsoak kantatzen genituen liburutik. Eta gurasoak erremolatxa jorran ari zirenean gu ondotik, edo sagar biltzen ari baginen arbola gainetik, ikasitako bertsoak kantatzen aritzen nintzen.
Aita janaritara edo joaten zenean, istorio zaharrak kontatzen eta kantatzen aritzen zen. Txirritarenak ere bai. Xabier Letek kantatzen bazituen irratian, “hor laugarrena falta duk” eta zein zen kantatzen zuen. Gurean afizio ikaragarria izan da.
EREÑOZUKO SAIORA ESKAPO
Hernanira eskolara etortzeko bizikleta erosi zidaten. Eta etxean ez zekitela, 14 urterekin bizikletaz eskapo egin nuen San Antonio egun batean Ereñozura, bertsolariak aditzera. Joxe Agirre eta Lizaso zaharra zirela esango nuke. Ustez etxean enteratu gabe joana nintzen, baina nabarmena, apaizaren ondoan eseri omen nintzen Ereñozun. “Mutil-kozkorra?” “Anatxenekoa!” han baten batek ezagutu egin ninduen.
BERTSOA ESKOLAN
Gu Arriatsun ibiltzen ginen, eskola publikoa zen, eta kastillanoz ikasi genuen. Gero Biterira etorri ginen, hor urtebete bat edo pasako genuen. Eta azkeneko urtebetea edo bi Gaimurren egin genituen. Eta hor bazen maisu bat, Xabier Agirre (Aramaioko Manex Agirre bertsolariaren aita), euskarazko klasea ematen zuena (erdarazko eskolan). Eta han hasi zen azaltzen, bertsoa nola izaten zen eta errimak eta neurria izaten zituela...
Nik bertsoak kantatzen nituen, ikasitakoak edo aitari hartutako doinuak, baina nola egiten zen arrastorik ez nuen. Eta maistra baten erretiroa zela eta bertsoa nola egiten zen erakutsi zigun. Eta “haren omenaldian, ze gauza polita euskaldunak hori egitea”... esan zigun. Hiru lagun animatu ginen egun hartan kantatzera: Felix Salaberria, eta bestea Pagoakoa, Joxe Luis Lizeaga; bertso pare bana edo kantatuko genituen. 1981ean izan zen. Bertso horiek osatu genituela, eta Eskolarteko I. Txapelketara joan behar genuela esan zigun Xabier Agirrek.
ESKOLARTEKO TXAPELKETAK
|
Gipuzkoako Eskolarteko Txapelketa |
1981 |
Finalista (handitan) |
|
Gipuzkoako Eskolarteko Txapelketa |
1982 |
Finalista (handitan) |
|
Gipuzkoako Eskolarteko Txapelketa |
1983 |
Finalista (handitan) |
|
Gipuzkoako Eskolarteko Txapelketa |
1984 |
Finalista (handitan) |
Eskolarteko I Txapelketa: Eguna iritsi da, eta nire lagunek atzera egin zuten. Bakar bakarrik joan nintzen baina lagunak bela egin nituen. Zabalegin egin zen idatzizko froga. Guk zer jakingo genuen kantatzen! Idatzizkoan bakarrik parte hartu nuen. Idatzian ere, nire bi bertsotatik bat poto omen da. “Suspentsoa edo kalabazen” gainean zen gaia. Bertso horiek, nire poto eta guzti finalean kantatu nituen.
Hurrengo urteko Eskolarteko Txapelketan bat-batekoen sailean atera nintzen. Arrasaten hasi ginen. Gogoratzen naiz Eguzkitze eta biok elkarrekin egon ginela. Errimak emanda bertso bat kantatu behar zen, eta gaia jarrita beste bat.
1981 HASIERA URTEA
Eskolarteko Lehen txapelketan parte hartu genuen. Amurizaren ikastaroa ere, nik esan behar banu, urte horretan izan zen. Eta ikastaro horren ostean asteartetako bileran jarraitu genuen.
1985ean Urnietako festetara lehenengoz etorri nintzenean bertso hau entzun nion Anatxi: eliza ondoan Bar Juanito dago, eta meza ostean salda hartzen ari ziren. Hau bota zuen, gutxi gora behera:
Begira nola bizi diran ba-
serritarrak baserrian
meza nausira etortzen dira
fedearen indarrian
gero salda hartzen dute ta-
bernako mahai bazterrian
hoiek bai bizi dirala lehengo
usadio zaharrian.
Askotan botatzen dut, sermoian ere.
[Iñaki Aranzadi]
SARIKETAK
|
Artxanberri eta Patxi Errota saria |
1989 |
Txapeldun ordea |
|
Lizardi saria |
1983 |
Finalista |
|
Lizardi saria |
1984 |
Bertso onenaren saria |
|
Lizardi saria |
1985 |
Txapeldun ordea |
|
Xenpelar saria |
1984 |
Finalista |
|
Xenpelar saria |
1985 |
Txapeldun ordea |
BERTSO IRAKASLE
Langile ikastolan hasi zen Juanjo Uria eta ni haren laguntzaile. Bertsotan hasi eta hirugarren urtea izango zen, nik 17 urte nituela. Ordurako Joxemari Gabiria ari zen Urumean.
Ereñozun ere egin nuen irakasle. Mikel Mendizabalek oso material ona ematen zidan, kaseteak eta dena atera zituen Ikastolen Elkarteak. Bi-hiru urte egin nituen Ereñozun, ume mordo politarekin. Jauregiko eskolan ere bai, Martutenen ere beste bi urte bai...
Eskoletako umeekin saio bat egin genuen Biterin. Eta han eraman zuen Jon Eizmendik orain txapeldun atera den matraka hau (Maialen Lujanbio). Gogoan daukat nola esan zigun: “nik neska honekin ez diat karrerarik ateratzen. Nik baino askoz gehiago zekik eta ea zer arraio egiten duzuen berarekin!”
AUZOTAKO SAIOAK
Auzotako saioetan hasitako lehenbiziko gaztea ni izango naiz. Garin, Aterpe, Argiñarena, Tapia eta horiekin. Gu hasi ginenerako Aterpe eta Garin bertsotan tapa-tapa aritzen ziren. Guk juxtu-juxtu osatzen genuen kopla, eta haiek hartu gintuzten babesean.
Horiekin bertso eskolan konfiantza hartu eta pixka bat bertsoa osatzen ikasi genuen garaian, Hernaniko auzo gehienetan festak izaten ziren, eta bertako bertsolariak izaten ziren, Ereñozun ezik, han profesionalak aritzen baitziren. Baina han ere jardun gara bertsotan. Horrela hasi nintzen auzotako festetara joaten. Ordurako Joxe Fermin Argiñarena Nafarroan txapeldun aterea zen, eta plazetan asetuta zegoen, eta “hi, halako egunetan halakora noa, lagunduko al didak?” esaten zidan. Mutil-kozkorretan hartu ninduten, eta asko ikasi nuen nik Argiñarena, Aterpe eta Garinekin. Bai ibiltzen, bai egoten, bai aritzen. Gogoratzen naiz Argiñarenaren kotxean dezente ibilia.
PLAZAZ PLAZA
Garai hartan geroni ez ginen konturatzen zertan ari ginen ere. Bertsoa gustatzen zitzaigun, lagunak topatu genituen, ondo pasatzen genuen eta jendeak txalo jotzen zuen!
Gerora hasi ginen konturatzen “ño, hau mundu handia duk!».
Suertea izan dut lagunak oso onak izan ditudala; Sarasua, Eguzkitze... erremesa horretan sartu ninduten edo ibili nintzen. 16-17-18 urterekin Eskolarteko Txapelketaren eta Mikel Mendizabalen laguntzaren bitartez, udara partean saio batzuk egiten genituen. Gehiena 16 urtetik 19-20ra ibili ginen Sarasua, Euzkitze, Izarzelaia, Arantzazu Loidi... sariketaz sariketa eta plazetan.
BERTSOKERA
Bertso-eskolako heziketa izan arren, jario zaharreko bertsolaria : etorri erreza, golpe bizia eta hizkuntz taxuera egokia.
[Bertsolaritzaren datu-basea]
Anatxek grazia zuen nabarmena.
[Iñaki Aranzadi]
TXAPELKETAK
|
Gipuzkoako kanporaketa |
1988 |
|
|
Txapelketa Nagusia |
1989 |
(Azken-laurdenak) |
|
Gipuzkoako Herri Arteko Txapelketa |
1999 |
Finalerdiak (Urnieta-Andoain taldean) |
Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusirako
Gipuzkoako Kanporaketa (1988)
Anatx aita eta Loidisaletxe semea. Aitak leihotik ikusten du ganaduak zaintzera joan den semea, jertse gorria hartu eta zezena toreatzen.
Anatx:
Aitak leihotik jakin nahi luke
etxekuen informea,
jertse gorria hartu ta hola
zertan zabiltza semea?
Loidisaletxe:
Toreroaren odol klase ho(r)i
nola detan berezkoa,
gaur edo bihar izan nahi nuke
Paquirri-ren ordezkoa.
Anatx:
Aizazu seme, zure postura
ez da batere normala,
zuk badakizu korri araziz
behiak flakatzen dirala.
Loidisaletxe:
Hara zu aita umore txarrez
hargatik jarri al zera?
Asto gainean jarri zaitez ta
etor zaitez pikatzera.
Anatx:
Aizu semea zure joerak
ez dauka grazi askorik,
etxeko zera baina zurekin
ez daukat negoziorik.
Loidisaletxe:
Esan dezu lehen behiak horrela
plakatu e(g)ingo dirala,
adarrez baino hezurrez uste(du)t
min gehio eman didala.
Anatx:
Aizu semea zertako zaude
zeure aitan kontrario?
Hola okelaz galtzen duteta
esnea ere gutxio.
Loidisaletxe:
Esnean ez da alde haundirik
gaur iluntzean izango,
hauek emanak trago batean
laister nituzke edango.
Anatx:
Horrek emanak trago batean
honek edango lituzkela,
berriz e(re) gutxi izango dute
baldin bazabiltz horrela.
Loidisaletxe:
Egia esan gauza horretan
ez det egiten okerrik,
aspaldi hontan guretzat letxe-
roak dirade alperrik.
Anatx:
Zer egin ere esango dizut
azkenera iritsita,
pentsu piska bat eman zaiezu
txorakeriak utzita.
Loidisaletxe:
Ni ustez ondo nengoen oso
agindutako tokian,
gustoko lana e(g)iten a(r)i naiz ta
utzi zaidazu pakian.
KANTULAGUNAK
Xabier Amuriza, Jon Lopategi, Mugartegi, Mañukorta, Sebastian Lizaso, Imanol Lazkano, Joxe Agirre, Jose Luis Gorrotxategi, Egileor, Txomin Garmendia, Patxi Etxeberria, Manuel Lasarte, Lazkao Txiki... garai hartako gehienak pasa ditugu.
Andoni Egañarekin kasi batera hasi ginen gu. Urtebete lehenago hasi zen bera. Sarasua eta Euzkitzeren arrastora joan nintzen garaian Loidisaletxe eta Egaña genituen gure aurreko bi erreferentzia bakarrak. Aurreragokoak ziren Attola, Iñaki Murua, Sebastian Lizaso eta Anjel Mari Peñagarikano. Hasiera hartan Egañarekin bastante ibili ginen. Loidisaletxerekin asko ibili naiz, egun-pasak egin ere bai.
Mitxelenarekin ere kantatu nuen. Ikaragarri gustatzen zitzaidan.
UTZI
Ni gustura ibiltzen nintzen konturatu arte asko egin behar nuela jendearen aurrean. Orduan, jada gaizki pasatzen hasi nintzen. Putzu handiegitan sartu nintzen. Haiek bertsotan ikaragarri egiten zuten eta nik banuen maila bat, sagardotegian edo afaritan bertsotan pixka bat egiteko, baina orduan jaialditan eskatzen zen beste maila hori ez.
Akaso izan liteke, beste bertsokera bat eskatzen zutela han. Beste estilo bat. Baina ni oso gutxi gozatua naiz jaialdietan, ez zen bertsotan egiteko nire postura, ez nuen nire burua bilatzen. Ni han oso gaizki sentitzen nintzen eta ez nuen bertsotan egiten, konturatzen nintzen han ez zegoela niretzat tokirik.
Garai hartan bertan oso plaza politak egin nituen Sorozabalekin. Gustura sentitzen nintzen bertsokera hura zen: egun osorako bi lagun joan, goizean zerbait kantatu eta bazkalondoan gaien bat edo beste jarri, eta arratsaldean berriro. Hura bai. Gipuzkoan Sorozabalek eta biok pasa gabeko herririk gutxi izango zen. Eta udara partean aste bukaerarik libre ez genuen izan ere egingo.
Gogoratzen naiz Ereñozun Sebastian Lizaso eta Iñaki Muruarekin kristoren eguna pasea eta bertsotan gustura gelditua.
Baina “hiru-lau bertsotan asko esan behar dik, eta asko egin behar dik”... ez zen nire modua. Han sufritu egiten nuen, asko gainera. Konturatzen nintzen ez nuela erantzuten. “Bertsoa beste zerbait duk” pentsatu nuen. Beste modu hori gero eta zailagora joan zen.
Nik uste dut ondo egin nuela bere garaian planto emanda. Pena handiarekin bolada batean, baina jaialditarako ezezko franko eman nuen.
Jaialdiak utzita ere Sorozabalekin egin nituen egun-pasa batzuk baina Sorozabal jada oso gora zihoan eta hari ere segitu egin behar zitzaion! Sorozabalek bertsotan ikaragarri egiten zuen eta laguna behar zuen segitzen ziona.
Plazak utziagatik bertsoa buruan ibiltzen dut. Orain ere sagardotegira joan eta eguna parean tokatzen bazait, bertsotan edo nire gustuko horretan ariko naiz tapa-tapa. Egunak izaten dira bertsoa bere gisa etortzen dena.
SEME-ALABEKIN JOLASTU!
Seme-alabak hor dabiltza bertso eskolan, eta nik derrigortu ez ditut egingo ezertan. Beti esaten dudana: Bertsoa jolastu, bertsoarekin sufritzera ez joan.
Nik urte batzuk izan nituen bertsoarekin kristorena gozatu nuena. Lagunarte beldurgarriak egin ditut eta ikaragarri ondo pasatu dut. Eta nire umeak inora badoaz, ondo pasatzera joan daitezela. Ez txapelketako erreferentziekin. Hori ez dut nahi. Lagunarte bat egin, eta noranahi afaltzera edo meriendatzera joanda gaitasuna izan dezatela puntu bati erantzun edo bertsotan broma bat egiteko. Nik ez diet besterik esaten. Aritzen gara kotxean puntuak jarriz eta ahal duenak ahal duena egiten du, bai nik eta haiek ere bai. Baina bertsoa jostatu egin behar du edade horretan, eta gerora ere, ahal bada bai. Bertsoak hori du polita.
SAIOAK GOGOAN
19 urterekin, Aitor Zinean kantatuta joan nintzen soldaduskako sorteora. Eguerdian kantatu eta Elur-Txorin zen bazkaria: Xabier Amuriza, Sebastian Lizaso...
Gero polikiroldegia egin zen eta han hasi zen saioa egiten. Lazkao Txikirekin azkeneko han kantatu nuen nik. Lazkao Txiki hil zen urtean izango zen.
1990-02-10 Antzuola Jaialdia
Zuen iritzia soldaduzkari buruz.
“Anatx”:
Soldaduzkataz hitzegiteko
bada arrazoi formala,
lehen Sarasuak esan dizute
ni libratua nitzala,
neronek ere libratutzeko
egin nuen eginahala,
besuagatik deitu zidaten
neri inutil totala.
Jokin Sorozabal:
Zuri inutil deitu gabean
nola ez zegon uzterik,
zorionean ez zendun izan
traje berdea jazterik,
mutil ederra nitzan ni berriz
izanagatik gazterik,
eta handikan ez nun ekarri
bizio txarra besterik.
Joxe Angel Lizarreta:
Arazo beltza ekartzen digu
hogei urte inguruan,
batzuk inutil dirala eta
uzten dituzte albuan,
hemendikan bi bakarrik ginan
militarraren onduan,
orain ondo nabarmentzen da
gizatasuna nork duan.
Jon Iñaki Izarzelaia:
Gazteok aspaldi baditugu
soldadu kontuez lanak,
denok barnera sartu nahiean
horiek dira afanak,
nik ezpainak pinta nituen da
ez nituen hartu armak,
nola militarrek behar duten
gizon «macho»ak diranak.
Jon Maia:
Oraindik ere ez zait argitu
soldaduzka horren duda,
baina gauza onik ez dago
alde horretara junda,
alegauko det «tonto completo»
ala «locura profunda»,
edozer gauza ez entzuteko
turuta hoien burrunda.
Aitor Sarasua:
Soldaduzkara joan leiteke
nun dezue juizioa?
Militarrei eman behar zaie
Euskaditik lezioa,
gauza aldatzen hasi dedila
behar degun sesioa,
lehenengo behintzat objetatu ta
gero intsumisioa.
“Anatx”:
Arrazoi daukak al baldin badek
hoiengana ez azaldu,
ta Sorozabalek esan duna(r)i
beharko diot nik heldu,
lehen formala zan da soldaduzkan
lehendik zeramana galdu,
ni lehen(ag)o nitzan inutila ta
hori bertan inutildu.
Jokin Sorozabal:
Batzuk Loiolan egin genduen
beste batzuk Valentzian,
beste batzuek libratu ziran
inutilaren klasian,
inutil noizbait guztiok gera
mundu hontako auzian,
ni urte bete bakarrik baina
hauek bizitza guzian.
Joxe Angel Lizarreta:
Istruzioa lau-bost bat ordu
jo behera eta jo gora,
modu hartako bizitzarekin
ez leike joan inora,
Jon Maia honek alegatzea
luke beretzat mejora,
traje berderik ez da egiten
bi metro t’erditik gora.
Jon Iñaki Izarzelaia:
Españatik egiten digute
hara joateko dearra,
eta gazteok gutxitan degu
erakusten gure indarra,
pentsatzen jarri eta ez al degu
ho(r)i jokaera kaxkarra?
gogoaz kontra joanda ere
burua makur beharra.
Jon Maia:
Buru gainean txapela jarri
ta eskuan metraileta,
badaezpada kantzontzilotan
granadaren bat gordeta,
alegatzia daukat onena
ondo zoaz Lizarreta,
nere tailako zapatilikan
inon ez daukate eta.
Aitor Sarasua:
Sekula ez naiz soldadu joango
pozik esan nion ama(r)i,
zure ondoan eukiko nauzu
eta egon zaitez lasai,
horrela nik ezetz esan nien
militarre(r)i eta arma(r)i,
solda(d)utza bada gizon e(g)iteko
ez dut gizona izan nahi.