—gaiak—
GARAIKO BERTSOLARI HANDIEKIN
Xenpelar bertsolaria 1869’garren urteko abenduaren 8’an il zan, ogei ta amalau urterekin. Txirritak, 1860’garren urteko abuztuaren 14’ean jaioa izanik, bederatzi urte zituan orduan. Ura ezagutzeko umeegia zala esango luke edozeiñek. Baiña etzan orrela izan. Onela kantatu omen zuan Txirritak Errenteri’n, 1931’garren urteko uztaillaren 24’ean, egun artan Xenpelar zanari egin zitzaion omenaldian:
Oraintxen dira iruroi bat urte
Xenpelar zana il zala,
bi bider beintzat ikusi nuen
txiki-txikia nintzala.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
UDARREGI
Udarregi bertsolaria, Juan Jose Alkain alegia, 1895’eko urriaren 2’an il zan, irurogei ta sei urte bete eta biaramonean. Aren illetan, Usurbil’en noski, elizkizuna bukatu eta amaiketakoa egin ondoren, bertso bana kantatu omen zuten iru bertsolari auek: Gaztelu, Txirrita eta Pello Errota. Txirritarena auxe izan omen zan:
Gizajua il zan da
sartu zuen lur-pian,
zañak eta ezurrak
alkarren artian;
asko sufritu zuen
bizi zan artian,
orain deskansa deilla
guztizko pakian,
gu ere juango gera
alako batian.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
OTAÑOTARRAK
Edozein bertsozalek dakianez, Zizurkil’ko Errekalde’tik bi bertsolari aundi sortu ziran: Jose Bernardo Otaño, osaba, eta Pedro Maria Otaño, illoba. Otaño’tar oiek Baria eta Baretarrak zuten izengoitia. Zazpi bertsolari Ernani’n bildu omen ziran; eta, beren otordu legea egin ondoren, kantu lanari ekin zioten. Zizurkil’ko Jose Bernardok izengoitia Baria omen zuan, eta Txirritari bertso au bota zion:
Joxe Bernardo ikasia da
atia zeñi iriki,
ta pamiliko buruzbidia
jarri nai luke egoki.
Mutil zintzoa nola zeran zu
nere alabak badaki,
gure etxera juan zaitez ta
biziko zera ederki.
Txirritaren erantzuna au izan omen zan:
Zure alaba enpleatzeko
artu dituzu idiak,
orretarako biarko ditut
etxeko eskubidiak.
Terrenu oitan zabalduko’itut
zimaurrak eta kariak,
muturra atzera biarko ditek
inguru artan bariak.
Beste batean, Txirrita Zizurkil’era joan eta leenbizi Jose Bernardoren alaba ikusi omen zuan, zelaian paotxa ebakitzen ari zala. Galdetu zion:
— Aita non da?
— Or da nonbait ere etxe aldean.
Eta bertsoa bota omen zion Txirritak Jose Bernardo edo Baria’ren alabari:
Gauz bat esango dizut
modu ondraduan,
noski ez naiz asiko
emen endreduan.
Nunbait egongo zera
aldarte beruan,
gaur orla zabiltzanian
udako beruan,
ezta atsegin izango
zure inguruan.
Eta Jose Bernardoren alabak erantzun au eman zion:
Arrazoi orrek badu
bere parezera,
konprendituko dezu
mutilla bazera.
Udarako beruaz
kejatzen al zera?
Lana ortan badezu
egiten atzera,
praille sartu ziñazke
komentu batera.
[Antonio Salaberria, Txirrita liburua]
Pedro Mari Otaño.
Beste bertso auek, Txirrita’ren Testamentua liburuxkatik artuak ditugu. Ez dakigu aotik aora kantatuak ala paperean jarriak diran. Pedro Maria Otaño, 1898’garren urteko ilbeltzaren 26’an abiatu zan Ameriketara azkeneko aldiz, Pasaia’n ontzia arturik. Jende asko bildu omen zan ari azken agurra ematera. Txirrita ere bai, berak bertso auetan aditzera ematen duanez:
Ilbeltz illaren ogei ta seian
San Polikarpo eguna,
makiña bat jende Antxo aldera
pausua eman deguna,
Amerikara dijualako
gure Pedro Mari ona,
zierto dakin fameliatik
aita faltatzen zaiguna,
zeñek etzuen istimatuko
alako bizi-laguna?
Utzi dituzu leku zabalak,
utzi dituzu mendiyak,
utzi dituzu Españia’ko
anai ta lagun aundiyak;
zuri begira tristetu zaizkit
alai neuzkiyen begiyak;
oik nola diran bire luzian
korritzen duten zubiyak,
oraindik anbat gerta liteke
juntatutzia gu biyak.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
Pedro Maria Otaño Ameriketan il zan, 1910’garren urteko maiatzaren lan. Ordukoak dira Txirritaren beste iru bertso auek:
Emen zizurkildar bat
genduan gizona,
eskola aundikua ta
euskaldun zuzena;
Ameriketan urte
askuan izana,
Pedro Mari Otaño
zedukan izena,
amaika bertso polit
jarrita il zana.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
Zizurkil’go seme bat,
esan dedan trazan,
euskera predikatzen
emen ibilli zan;
beti konpontzen giñan
adiskide gisan,
ez genduen beñere
asarrerik izan,
irugarren bisitan
Amerikan ill zan.
Zizurkil’go seme bat
ain gizon umilla,
euskaldun jakintsuna,
eskolaz abilla;
zenbait saio egiñak
lege zarren billa,
nik aginduta ezta
jaungoikuak illa,
zeruaren erdiyan
gertatu dedilla.
PELLO ERROTA
Txirritak bertso au bota omen zion bein batean Pellori:
Zenbat platera beteta ekarri
ainbeste ustuta bialdu,
dudarik gabe gizon flakuak
jaten geiago bear du;
matrall-ezurrik gelditu gabe
pasatu dituk bi ordu,
amaika arroa egingo intzan
beti orrela jan bau.
[Jose Antonio Loinaz-Otaño, Txirrita liburua]
Iturria: http://meta.gipuzkoakultura.net
Pellok:
Ari naizela, ari naizela,
or ikusten det Txirrita,
eta zein ez da arrituko gaur
gizon ori ikusita?
Dudarik gabe egiña dio
andregaiari bixita,
oso dotore etorri zaigu
bi alkandora jantzita.
Eta Txirritak:
Auxen da lotsa eman didana
gizon artera sartuta,
edozer gauza esaten degu
edan tantokin poztuta;
bi alkandora ekarri ditut
bat eraztia aztuta,
Pellok bi nola jantziko ditu
bat bererikan eztu-ta?
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
Bertso auek oso ezagunak dira Euskalerrian. Batzuek Andoain’en kantatuak dirala diote; beste batzuek, berriz, Goizueta’n. Txirrita goien omen zegoan, balkoian; eta Pello, berriz, bean, kalean. Eta onela kantatu zioten alkarri.
Txirritak:
Bertso polit bat kantatuko det
balkoi ontatik kalera,
Pello Errota ikusi eta
nik artzen dedan kolera!
Astiasu’tik etorri eta
erronkan asi al zera?
Laixter uxatuko zaitut nik zu
jetxitzen banaiz or bera.
Pellok:
Arrazoi batez ez dek egundo
ezagututzen pertsonik,
poliki xamar asi aiz baño
ez dek egingo gauz onik;
sekulan iñork etzidak esan
erronkosua naizenik,
balkoi ortatik ez dek jetxiko
ni uxatzeko gizonik.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
Pello Errota Ameriketan, Arjentina’n, ibili zala gauza jakiña da. Andik etorri eta bertso au bota zion Txirritak:
Lasaitasun gogorra
sartu da Konporta’n,
ondo biziko dira
Astiasu ortan;
lenago mixeriya
izana frankotan,
asko ekarri bearko
zuen tabakotan,
len besteri kenduak
ordaindutzekotan.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
Pello Errotak:
Bertatikan egingo
nuke apustua
Txirrita nere alabarekin
ezkontzia litzake nere gustua.
Eta Pello Errotaren alaba haur egina izan, Fraisoron, eta Frantziara eramana diximuluan. Eta Txirritak:
Adizu Pello aitu bihazu
nere ahotik epela
bestek esanda enteratu naiz
ezer ez nakin bestela
zure alabak’e izan behar du
irikitzen dan kartzela
zure alaba hoi dontzella egongo
da nere ama bezela.
[Antonio Zubiarrain]