—bertsolariak—
PEDRO ANTONIO
SANTA KRUZ ETXEBESTE
1839an Andoainen jaioa Antzizu baserrian
1905ean hila Ereñozuko Alkatxuin baserrian
Beraren seme Gregoriok esanda, badakigu Antzizu baserrian sortua zala. Baserri au, Andoain’go estaziotik Urnieta aldera dago, kamiotik eun bat metrora eskubitara, burnibideaz beste aldean.
Nekazaritzaz gañera, beste irabazbide bat ere izan zuan: palanketa, tiroa sartzeko arri-zulatzea alegia. Ain zuzen Pedroren denboran egin zan Irun’dik Madrida bitarteko burni-bidea. Pedro ere an aritu izan zan lanean. Arrobietan ere jarduten zan. Pedro, 27 urterekin ezkondu zan, Andoain’go alaba zan “Ramona de Carrera”-kin. Aduna’n jarri ziran bizi izaten, Pagake edo Paake deritzaion baserrian. Iru seme izan zituzten. Emaztea gazterik il zan, 38 urterekin, ta Pedro berriro ezkondu zan, Amasa’ko Larre baserriko alaba zan Manuela Antonia Arregi’rekin. Sei seme-alaba izan zituzten. 1891 urtean, Aduna’ko Pagake edo Paake ortatik Ernani’ko Alkatxuin baserrira aldatu zan, gero esango degun arrazoiagatik. Emen amalau urte egin zituan; il zan arte alegia.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]
“ANDRE BERTSOLARI GIZATXAR”AREKIN
(Ereñozu) Auzoan andre bertsolari gizatxar bat omen zuan, eta arekin ere, alkarrekin aserre-aizea egokiturik, bertso-saio bat edo beste egiña izan bear zuan.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]
BERTSO JARRIAK
Zoritxarrez, ez da Santa Cruz’en aotik aorako bertsorik gorde izan. Bere seme Gregoriok bat bakarra eman digu. Bertso jartzen ere saiatzen zan ordea, ta oietatik zenbait eldu dira, Jaunari eskerrak, gure eskuetaraño, batzuek bertso-paperetan, besteak, berriz, bere seme Gregorio onek buruz zekizkian bezela.
Pedrok gorde ta bildu egiten omen zuan, txukun asko, berak jarritako bertso-paper bakoitzetik ale bina edo iruna. Bera il ondoren ere, etxean gordeta egon omen ziran urte askoan; bañan, egun batez, bere seme Martin Joxe zanak, etxerako gelditua zanak alegia, eskaleren bati eman omen zizkan guzi-guziak. Pena ederra artu zuten, noski, jakindakoan, bere senideak...
Soroan ari zala ere, bere artean argurioan, kantuan alegia, jarduten omen zan. Gero, etxera etorri ta kuarto batean sartzen omen zan. Semeak ate-zirrikituetatik zeletatu omen zioten bein baño geiagotan, eta, idazten ikusi zuten beti. Berak idazten baitzituan, somatu-ala, bertsoak, eskola ona zuan da.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]
Pello Errota.
“Pedro Santa Cruz ez omen zan plazetan bertsotan aritzen;
bai ordea sagardotegi ta lagun-arteetan.
Makiña bat bider kantatu omen zuan
Pello Errota ta Joxe Bernardo Otaño’rekin”.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari].
IZUALDIAK HIL
Pedro Santa Cruz, izu-aldi batetik il zan. Illunabar batean, gaizkiturik zegoan lengusu batengana joan zan, Fagollaga’ra, gau erdira arte gaixoari kontu egitera. Ordu biak inguruan, erreleboa etorri zitzaionean, etxe aldera abitu zan. Alako batean, ordea, bide erdian zakur aundi bat jarri zitzaion, ta ezin andikan iñola ere uxatu. Parte gaiztokoa izango zalakoan, eta sorgiña, pigura aurrean eta bera atzean izaten zala gogoraturik, makillarekin kolpea atzera tira zion, bañan orduan makilla eskutik kendu ziotela esaten zuan. Orrekin zakurra galdu egin zitzaion bistatik, bañan bera ikaragarri izututa gelditu zan. Baita bereala gaizkitu ere. Dana aunditu egin zan. Izuarekin biotza mugitua zuala, esan zuan medikuak. Illabete iraun zuan.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]
MUTILZAHARREN BERTSOAK
Bertso auek ere paperetan atera omen ziran, inprentatuta. Bañan paperarik ez degu arkitu iñon ere. Pedro Santa Cruz’en semeari kopiatu dizkiogu, buruz zekizkian bezela. Beste bertso bat ere ba omen zan, bañan ezin oroitu izan zan.
1
Bertsuak paratzeko
artu det ordena,
au da pretensiyua
mutil zar batena;
irakurtzeko ondo
bizitza arena,
Jauna, zure laguntza
biar det aurrena.
2
Gaztetan nitzan oso
mutil ugariya,
gorputz delejentia,
kolore gorriya;
zenbaitek izan zuben
nere inbiriya,
amaika damak bota
ziraten begiya.
3
Sasoiak itxogingo
zubela ustian,
ibazin ibilli nitzan
bat eta bestian;
orain arkitutzen naiz
estadu tristian,
neskatxak ikusi nai
ez naute aldian.
4
Nere polsan badago
zenbait begi-gorri,
aien pozian ez du
iñork nai etorri;
arrimatzen asitzen
banatzaio iñori,
despreziyua azkar:
«Ortik zikiñ ori!».
5
Bein batez neskazar bat
pretenditu nuan,
esan ziran: «Zu ta ni
alkarren onduan
oyik ezin berotu
biar dan moduan,
otzak ilko giñuke
datorren neguan!».
6
Ark ere etsipena,
nik daukat trantzia!
au da estimaziyua
batetan galtzia!
esan dit sasoyian
nagola pasia,
eztala nere zale,
alapekotxia!
7
Etsiyan egon biarko
det bat ere gabe,
jaiotetxian bada
nere danen jabe;
kuarto batzuk baditut,
aiek eman noble,
anaiak ta koñatak
artuko al naue!
8
Satispaziyoz bildu
nitzan aietara,
orain probatutzen det
bost aieketara;
oiekin bizitzerik
eztago naiera,
bost aldiz juaten naiz
zaputzez oiera.
9
Zaputzez oira juanda
mutil zar tristiak
asarretxo daduzka
tripako estiak;
Lorikan ezin egin
nagola gosiak,
ta gañera baditut
persegidoriak.
10
Zikiñak iya jan nau,
azienda ugaritu,
garbitzailerik iñon
ezin det arkitu;
denboraz balitzake
oik zeñek garbitu,
bakoitzak eun errial
baliyo balitu.
11
Illoba bat badegu,
alaba bakarra,
lotsagabia oso,
gaiztua ta azkarra;
aren dotriña neri
burla eta parra,
judiyuetan ere
obegorik bada.
12
Gabian esertzen naiz
etxian sartuta,
gure illoba trastia
ez luak artuta;
kokotzian bizarra
daukat luzatuta,
atzera botatzen nau
andikan elduta.
13
Orduantxen artzen det
bastante kolera,
jipatzeko asmuan
abitzen naiz bera;
zer belaun gozo dedan
ortan siñale da:
bereala erortzen naiz
muturrez aurrera.
14
Silla ta guzi oi nau
ankaz gora bota,
apariyaren ordez
balenziano buelta;
ezer esaten badet
aba zabalduta,
illatiya sartzen dit
eskuba sartuta.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]
(1891) ETXE-ALDAKETA EDO BERTSO BATZUEN ONDORENA
Pedro Santa Cruz Aduna’n bizi zan, Pagake edo Paake deritzaion baserrian. Maizterra zan, ta nausiak zituan Aduna bertako Etxeberri baserriko iru anai mutilzar. Ta mutilzarren bertsoekin izugarri asarretu zitzaizkan, berentzat jarriak ziralakoan. Pedrok ezetz eta ezetz, bertsoetan illoba bat agertzen zala ta berak illobarik etzutela ta abar esan oi zien, bañan etziran konformatu. Mengantzaz, Pedrok ibiltzen zituan lurretan sagastia jarri ta orrela asi zitzaizkan; despatxatu ez alegia, bai ordea al zuten enbarazu guzia egin... Ala, modu artan an bizitzerik etzegoala etsirik, beste baserri baten billa asi zan; da Alkatxuin deritzaiona arkitu zuan.
(...) Aldaketa egiten ai zan egunean, —San Martiñak alde ortan ain zuzen—, Fagollaga’ko tabernan Goizueta’ko Xardia bertsolaria egotea suertatu zan. Xardia onek erdiko iru beatzak falta zituan, beatz txikia ta lodia ez beste guziak, ta orregatik esaten zioten Xardia, aren eskuak sardea zirudialako. Ala, Xardiak, tabernatik Pedro gurdiarekin ikustean, onela kantatu zion:
Adixkidia, Andoaindikan
zatoz Eñazu aldera,
nik aditua dedanez noski
Alkatxuingo larrera;
egunen batez goatuko zera
noiz egin dezun sarrera,
bizi-mou ona pasatutzeko
etzatoz leku txarrera!
Ta Pedrok onela erantzun zion:
Adixkidia, tabernatikan
egin dirazu ijua,
nunbait etzazu zuri gustatzen
orain nijuan lekua;
ontzai egatzeko gustatzen zaio
beti paraje altua,
lenago ere ez nazu beti
erriberan usatua.
Dakigunez, Pedro andoaindarra zan jaiotzez, eta andoaindarrai ontza esaten zaie izengoitiz. Orregatik aitatzen ditu emen egazti auek. Xardiak beste bat ere kantatu omen zion, bañan Pedrok, kasorik egin gabe, aurrera segitu zuan, kanturako umorerik ez baitzuan izango... Arrezkeroztik etzuan geiago bertsorik jarri ta saldu, andik bost urtera Ereñozu’ko Mixioarenak izan ezik.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]
Argazkia: AJA, mendienartean. http://blogspot.com
DESPEDIDA
Akola baserriko seme bat, Gregorio, Ameriketara joan zan soldaduskaren igesi, desertore alegia. (...) Gregorio ori, Epele’ko beste lagun batekin joan zan. Auzokoa eta laguna baitzuan, Pedro Santa Cruz’ek Epele’raño lagundu zion. Gero karta bat egin zion bertsotan emendik Ameriketara, orduko despedira gogora-aaziaz. Sei bat bertso omen ziran, bañan bakar bat besterik ez du orain gogoan Pedroren seme Gregoriok:
Agur bana egiñaz
alkarri begira,
Epeleko langan zan
gure despedira;
begitikan malkua,
eskuairi tira,
juan biar zendubela
oso urrutira...
bost aldiz oroitzen zait
orduko partira.
[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]