—gaiak—
TXAPELKETAK
Bertsolarien lehen eguneko parte hartzaileak.
1. Basarri; 2. Zepai; 3. Txirrita; 4. Txapel;
5. Saiburu; 6. Erauskin; 7. Mintegi; 8. Sarasola;
9. Nekezabal; 10. Tellaetxipi; 11. Abarrategi.
Iturria: Auñamendi Entziklopedia.
1935 urteko Bertsolari-Egunean, bertsolari auek bildu ziran:
— Basarri, Zarautz
— Zepai, Errezil
— Txirrita, Altza
— Txapel, Azpeiti
— Lujanbio, Saiburu alegia, Errenteri
— Abarrategi, Bizkaia
— Telleri-txiki, Errenteri
— Nekazabal, Zarautz
— Sarasola, Lexo alegia, Antigua, Donosti
— Mintegi, Ordizia
— Erauskin, Ordizia
— Kortatxo, Itziar
— Zabaleta Pello, Errenteri
— Zabaleta Juan, Errenteri
— Sorozabal, Aiete, Donosti
— Etxeberria, Aiete, Donosti
— Uriarte, Bermeo
Basarrik irabazi zuan leenengo saria, eta berak emango digu txapelketa aren berri:
1935’garren urtera goazemakizu, irakurle. Kursaal antzoki edo teatroan lenengo bertsolari-eguna ospatzen da. Ordua baño ondotxo lenagotik, areto apain ura jendez gañeztua dago. Epai-maia ezarri dute, Juraduko jaun serioak artu dituzte beren aulkiak.
Beren abilidadeak neurtzera joandako ogei bertsolariak ere exeri dira bakoitza bere tokian. Asi da bertso-gudua. Iruna kantatuaz agurtu dute bertsolariak aurrekaldeko entzule-talde ugaria.
Ezin da egokiago asi da jai-aldia, ta ondo asten dana sarritan ondo bukatzen da, orduan gertatu zan bezela. Bigarren asi-aldirako Juraduak izendatu bear du gaia. Beren izkuntza goraltzea agindu zitzaien, eta al zuenak al zuen ondoen ortara saiatu ziran.
Gure Txirritaren txanda eldu zanean, bere eun ta berrogeitaka kilorekin, kabitu ezin zan eserleku artatik era ontan abestu zuan:
Larogei urte gaiñean ditut,
nago anketako miñez,
Donostia’ra etorria naiz
erren aundia egiñez;
bi bastoirekin txit larri nabil
pausorik eman eziñez,
euskera ia aztu zait eta
erderarikan jakiñ ez,
maixu batekin eskolan laxter
asi bear det latiñez.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
Nik amazazpi urte nituala, Donostiko Kursaalean egin zan bertsolari-txapelketa bat. Artako lendabizi Donosti inguruko errietan aukeratzen zituzten bertsolaririk onentxuenak, beren bertso-saioak egin ondoren. Txapelketa artako zuzendariak egun batez Aieteko ballarara etorri ziran, eta, emengo bertsolari zarrak eta gazteak bildu eta alkar probatu ondoren, Kursaalera joateko gelditu giñan: zarretatik Aranburuko Martin Etxeberria ta Beraberako Nikolas Sorozabal, eta gazteetatik Oriamendiko Jose Leon eta ni. Esan bezela, txapelketa-egun artan bildu giñan Kursaalera, eta ango zuzendariak esan zidan, Jose Leon etortzen bazan, guk biok kantatu bear genduala lendabizi, baña, ez bazan etortzen, ezin kantatuko nuala bakarrik. Eta nola etzan azaldu, ez nuan kantatu.
Bañan esan zidaten, txapelketa bukatzen zanean, joateko beste bertsolariekin batera bazkaltzera, eta an joan giñan agintari, zuzendari eta bertsolari danak ostatu eder batera; an agindu zidaten neri ere kantatzeko, eta beste bertsolariai bezela eman zidaten saria; eta, egun zoragarri bat pasatu ondoren, eman zitzaion bukaera egun artako bertsolari-festari. Egun artan Basarri gelditu zan txapeldun.
Garai artako bertsolari zarrak bazuten Donostian txoko polit bat, oso maite izaten zutena: kale Eason —gaur Victor Pradera 3— Bar Manolo. Donosti aldera etortzen ziran bertsolariak, ostatu ontara biltzen ziran; Txirrita baitzan onera maiz xamar etortzen zana eta nik uste det danak aren arrastuan ibiltzen zirala. Gañera, bertako nagusia Manuel ere bertso-zale purrukatua baitzan. Egun artan, guk bazkaldu genduan ostatuan, bertsolariak irten da gero, inguratu zitzaidan nere lagun bat, Patxi Lazkano, Altzako Otxoki baserrikoa, eta bera ere bertsolaria, ni baño gaztexeagoa. Etzekian nunbait ongi Donostiko berri eta neri galdetu zidan:
— Aizak: ik bai al dakik bertsolariak nun egiten duten billera?
— Jakingo ez diat, ba? Ia, etorri adi nerekin. Bereala erakutsiko diat.
Ala, etorri giñan Manuelen ostatura, eta an zeuden bertsolari geienak, Txirrita beren maixu aundiarekin, batzuek maiean exerita ta beste batzuek zutik. Gu sartu giñanean, etzan iñor ari bertsotan; danak ixilik zeuden.
Txirrita, berriz, bakar-bakarrik mai txiki batean meriendatzen ari zan, kaxuelkada bat tripaki eta botilla bat ardo bere aurrean zituala. Eta nola ortzik etzeukan eta tripakiak ere zaill xamarrak zeuden, aoan ibilli ta mai-pera botatzen zituan. An bazebillen txakur txuri txiki bat eta arentzat etzetozten gaizki.
Ontan nere lagun Patxik esan zidan:
— Bertso bat botako niokek ba oraintxen Txirritari!
— Bota akiok ba, motel!
— Lotsatu egiten nak!
— I lotsatu egiten baldin baaiz, neronek botako zioat ba!
Alaxen, aulki bat artuta, jarri nintzan Txirritaren mai artan, eta esan nion:
— Jainkoak gabon dizula, Txirrita. On egin dizula!
— Igualmente, gazte; eskerrik asko.
Eta ontan kantatu nion nik bertso bat; ez naiz artaz ondo oroitzen, bañan olako zerbait zan:
Ederki kosta zaizu, Txirrita,
kaxuelka ori jatia,
tripaki-puxka pranko badezu
mai-pe ontara botia,
txakur onek gaur zure kontura
egin duan banketia!
Onentzat ez da gaizki etorri
zuk ortzik ez izatia.
Ori aditu zuanean, bultza zion Txirritak kaxuelari, —ordurako geiena ustuta zeukan—, trago bat edan da bereala bertsotan asi zan, olako zerbait kantatuaz:
Txakur txar onek antzeman dit
nik ortzik ez daukatena,
berialaxen billatutzen du
neri sobratzen zaitena;
kaxuelka bat tripaki banun
ta berak jan dit geiena,
gero kontua pagatzeko ni,
orrek ematen dit pena.
Orduan ekin zion beste bertsolari batek, esanaz parrandan gastatzen zituan diruekin etzeukala ortza berriak jarri eziñik, eta orduan errezago jango zituala tripakiak txakurrari eman gabe.
Kursaal’ean ederrak kantatu ziran, bañan an kantatu ziranak etziran batere txarragoak. Gu gaubean, amarrak aldean, atera giñan etxe aldera, eta artean ere an gelditu ziran danak, zeñek baño zeñek bertso ederragoak kantatuaz. Zeru txiki baten antza ematen nion nik Manuelen ostatuari egun artan. Bazirudian aingeru-talde bat ari zala kantari, triste zeudenak alaitu naiean. Izan ere, orrelako egunak gogoangarriak izaten baitira Euskalerrian, batez ere euskal oitura onak maite ditugunentzat.
[Sebastian Salaberria, Neronek tirako nizkin]
1935eko abenduaren 29an jokatu zen Tolosako kanporaketa.
Bertsotan, ezkerretik eskuinera:
Txirrita, Saiburu, Ugartemendia, Ezeiza, Moxo,
Etxeberria, Txapartegi, Pantxo Zarra eta Ondartza.
Argakia: Jesus Elosegui.
Iturria: Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak.
Finala jokatu zuten bertsolariak.
Lehenengo ilaran ezkerretik:
Dargaitz (Otsondo), Harriet (Aldude), Txirrita (Altza),
Iriarte (Irurita), Etxeberria (Andoain).
Bigarrengoan: Txapel (Azpeiti), Saiburu (Errenteri),
Zepai (Errezil), Uztapide (Zestoa).
Argazkia: Jesus Elosegui.
Iturria: Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak.
1936KO TXAPELKETA
Hiru kanporaketak egin ondoren (Tolosan, Azpeitian eta Elizondon), Donostiako Victoria Eugenia antzokian ospatu zan bigarren bertsolari gudu gogoangarria. Geiago puska batean ez zan ospatzerik izan gerra zitala zala eta...
Ogeita amar bertsolarik parte artu zuten, oietatik amar aukeratu ziran finala jokatzeko, baiña bat ez zan azaldu.
Epai-maia auek osatzen zuten: “Aitzol”, Altzaga, Lekuona, Olaizola, Leizaola, eta Basarri. Onek gai-jartzaille bezela egin zuan, Zubimendi Jaunari, amagiarreba il zitzaiolako egunberean.
Garai artan ez zuten mikrofonorik (goragaillurik) erabiltzen, beraz abotsa oso garrantzizkoa zan.
Egun gogoangarri ura goiz-goizetik asi zan. Amarretan meza “Matxin” Lapurdiko bertsolari ospetsuaren izenean (1935ko guduan bigarren geratu zana). Meza ondoren denak “Victoria Eugenia” antzokira abiatu ziran, baiña dena leporaiño beterik zegoen. Jaialdiari asera emateko “Aitzol” Jaunak itzaldi eder bat egin zuan bertsolari zarrak gogoratuaz eta batez ere “Matxin”.
[Jesus M. Etxezarreta, Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak]
(Saioaren ostean) Donosti’ko Eusko-Gaztedia’k duan aretoan, bazkari eder bat eman zitzaien eratzailiekin batera anaitasunean baturik. Ba-zan antxe umore ta bertsotako gogoa.
Arratsaldean, sari banaketa Eusko Gaztediko aretoan egin zitzaien. Ara nola:
Lenengo saria: Txirrita, 150 laurleko.
Bigarren saria: Uztapide, 100 laurleko.
Irugarren saria: Zepai, 74 laurleko.
Laugarren saria: Dargaitz, 50 laurleko.
Bostgarren saria: Iriarte, 25 laurleko.
Murua yaunak emanda, bertsolari zarrenarentzat beste 25 laurlekoak Txirritari eman zitzaizkion eta gazteenekoak Iriarteri.
Sari gabeko beste bertsolari guziei ere 25na laurleko eman zizkioten.
Sariak jaso ondoren ia bertsolari danak Poxpolin antzokira joan ziran jaialdi ederrari amaiera emateko. Poxpoliñ-en Toribio Altzagaren “Mutil zaar” antzerkia antzesten baizan eta bertsolariak an ere kantatu zuten. Bukatutzean, txapeldunaren omenaldia aipatu zan, lenbailen egiteko. Beraz, Txirritari tokatzen zitzaion omenaldia.
Uztapidek, bere liburuan dio, bera zala leenengo (juraduko batek ala esan ziola) baiña nik bertso danak irakurri ondoren, bat baiño geiago aldiz, Txirrita ikusten dut txapeldun ezpairik gabe. Orduan ere juraduan buru berotzailleren batzuk egongo ziran, Uztapidek diona egia bada.
Emen jartzen dizuet Uztapidek bere liburu “Lengo egunak gogoan”-en nola esaten duan:
“Gero juraduko batek esan zidan ia kontentu gelditu al nintzan premioarekin. Baietz esan nion. Kontentu geldituko ez nintzan, ba, bigarren premioarekin...?
— Ba, lenbizikoa irabazi dezu —esan zidan—. Baña Txirrita gizarajoa zarra dago ta urrengo urtean etortzeko ere zuk itxura geiago daukazu. Ori urte askotan ezin liteke etorri, ta aurten orri ematea pentsatu degu”.
Oiek dira Uztapideren itzak. Bertsoak irakurri eta bakoitzak juzga dezala!
[Joseba Zubimendi, Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak]
El Día egunkarian, 1936-1-29 (Txirritak txapela jantzi eta 10 egunera) bertso batzuk argitaratu ziren “Txirrita zarra” izenburuarekin, “Bertsolari zar” goitizenez sinatuta. Egunkari berean, handik bi egunera, Salbador Zapirain “Ataño” idazleak beste sorta bat argitaratu zuen, “Txirrita, zorionak” izenburupean, “Bertsolari berri” goitizenarekin.
ZAHARRAREN AGURRA
Donostia’n, 1936-1-19’an, Bertsolari-egunean, txapela jantzi ondoren, bost bertso jarri zituan Txirritak eskerrak ematearren-edo, eta El Dia egunerokoan azaldu ziran, 1936-II-lan, or goien ezarri degun izenburu orrekin berarekin (Zarraren agurra). Bearbada, auek izango dira Txirritak jarri zituan azken bertsoak.
Onela diote:
1
Ontzat artzen det zenbait
bromako esate,
eta bestiak ere
oi egiñ bezate.
Aita banitz bezela
maitatu nazute,
ta nola nagon zarra
ikusten dezute,
ontaz aurrera zuek
segi zaiozute.
2
Gaztiak jardun dira
bertsuetan bapo,
ixildu gabetandik
zipla eta tako;
oriyek ez daukate
memoriya flako,
bakoitzak biar ditu
bi ni bezelako,
errespetatu naute
zarra naizelako.
3
Talentu asko ditu
zenbaiten buruak,
oietatikan datoz
gauza seguruak;
guretzat izan dira
gizon onraduak,
zar-gaztiak dotatu
ginduzen Murua’k,
ixtimatutzen ditut
zure bost duruak.
4
Zubimendi ta Ariztimuño
ez dira izdun itsusiyak,
eskolaz ondo jantziyak daude,
gauza asko ikusiyak;
juradu eta sekretariyo
gizon abillak guziyak;
Basarri zuten laguntzallia,
merezi ditu graziyak,
nola maiteko ez du euskera
Zarautz’en jaio ta aziyak?
5
Arrokeriyan ez naiz asiko
irrintzi eta algara,
umildadian itzegitia
gustatutzen zait, al bada,
danak alkarri lagunduta’re
bizitzen naiko lan bada;
salan ez daukat ezer askorik,
iya ustu zait ganbara,
nere bertsuak aituxe dira,
orain gaztien txanda da.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]