—bertsolariak—
ZUBIARRAINDARRAK
PAULO ZUBIARRAIN OTXOTORENA
“HERNANI TXIKIA”
1912an jaioa, Ereñozuko Telleria baserrian
2002an Hernanin hila
Hernaniko bertsolarien zubi izan zen Paulo Txikia.
Txirritarekin hasi eta 90eko hamarkadako bertsolariekin kantatua.
Argazkia: Argia.
ETXEAK
Gure jaiotetxea, Telleria baserria, orain botea dago. Epele’n zegoen, Floricloro fabrika baiño pixka-pixka bat lentxeago, Ernani’tik Ereñotzu’ra goazela. Erreka txiki bat baserriaren azpiko aldean, ta gero Urumea ibaia.
Sei anai ta bi arreba, zortzi senide izan giñan.
[Paulo Zubiarrain, Ia kantatuz bezela]
Epelen bizitu zen ezkondu arte. Geroztik, Manoli emaztearekin bizi izandu da Villa Manolitan eta Lasarten, eta azken hamar urteotan Zaharren Egoitzan, Sandiusterrin.
[Hernaniko Kronika, 2002ko apirilaren 5ean]
HASIERA
Etxean bertso asko zan: bertso-paperak-eta. Orregatik, bertso berriak kantatzen ziran gurean, geok asmatuta, ta lengo zarrak ere bai.
[Paulo Zubiarrain, Ia kantatuz bezela]
Etxean denak aritzen ginen bertsotan, anai guziak. Aitona ere, Joxe Migel Otxotorena, bertsolaria genuen, eta bere anaia itsua ere bai.
Lehenengo plaza San Antoniotan egin nuen, Hernaniko Ereñozu auzoan bertan, 17 urterekin. Jose Oiarbide lagunak eta biok, Txirrita eta Saibururekin kantatu genuen.
Baina lehendik Txirritari bertsoa bota nion, bai. Hiru Bidieta tabernan bertsotan aritzen zen Txirrita, eta han ari zen orduan Prantzesa esaten zioten batekin, qso ona zen Prantzesa bertsolari hura.
14 urte izango nituen, eta lehengusua eta biak eskaileretatik gora igo, eta, han ari ginen “bota bihar ziou”, ta “bota bihar ziou”. Eskaileretatik bota nion bertsoa eta alde korrika! “Nongoa zen ume hura?” galdetu omen zuen Txirritak. Handik berehalaxe hasi nintzen Txirritarekin, gure aitonaren laguna baitzen.
[Paulo Ttikia, Argia 1831 zenbakia, 2001eko azaroaren 25a]
Gero, badakizu, tabernara edo sagardotegira joaten ere asi giñan, ta ari egiten giñan bertsotan-da an. Ernani’n bazan orduan, Joxe Goiarro esaten zioten guarda bat. Ta arek nunbait ere gu bertsotan aditu ta onela esan zidan:
— Ola ta ola bertsotara joan bear dezute, Ereñotzu’ko festetan.
Joxe Oiarbide zan bestea; Joxe Ttanttua esaten diotena. Ori ere pixka bat aritzen zan, ba. Ura ta biak izan giñan. Txirrita ta Saiburu ekartzen zituzten orduan, ta aiekin kantatu genduen. Ori izan zan nere lendabiziko asiera plazetan. Neronek ez nekien zenbat urte nituen orduan, ta gero orrek esan zidan, Joxe Oiarbide’k:
— Nik onenbeste urte nizkin, ta diferentzi au diagu, ta ik amazazpi bear ituken izan.
[Paulo Zubiarrain, Ia kantatuz bezela]
BERE BURUAREKIN BERTSOTAN
Orduan hizketan baino bertsotan gustorago aritzen nintzen. Aisa etortzen bertsoa eta, neronek bai saio ikaragarriak, neure buruarekin! Bat bota, eta neronek botatakoari neronek erantzun; eta denboretan gainera, ordubete eta gehiago!
Anaia defuntuarekin ere bai. Aitak mendian janariak egitera, ebakitzera bidali eta, sega bizkarrean hartuta joanda, sagarraren ipurdian jartzen ginen. Aitak esaten zigun “joango nauk hemendik ordu erdi batera-edo, karroarekin bila!”. Gu sagarraren azpian, bi anaiak bertsotan. Gero larri, janariak egiteko!
[Paulo Txikia, Argia 1831 zenbakia. 2001eko azaroaren 25a]
BERTSO IBILERAK
Erruz ibilli nintzan bolara batean. Txirritarekin ere bai. Nerekin ondo itzegin ta ondo aritzen zan, gazteari lagunduz. Gero, ordea, gerra etorri zan. Ederki aztu ziran orduan bertsoak. Aztu bearko.
[Paulo Txikia, Txirrita liburua]
Ernani’n, San Juanetako fiesta batzutan, Paulo Txikia zapaterua bazen or bertsolaria, ta ura, Saiburu ta Txirrita, irurak atera ziran plazara. Paulo zapatero orrek Txirritari bota zion bertsoa, arentzako aña lan ia ez al zen emen, urrutira joan gabe; Frantzian barrena ibillia zen ba ura, Txirrita, argintzan. Eta Txirritak:
Aldian lanik ez nualako
juan nitzan urrutieta,
amaika bider nere bizkarrin
ibillia naiz maleta;
oraiñ etxian alperrik dauzkat
mallua eta paleta,
gusto badezu emango’izkizut
ni ez naiz aien zale-ta.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
(Gerra) Bukatu zanean, berriz ere asi giñan. Mitxelena’rekin ibilli nintzan asko. Zepai’rekin ere bai. Txapelekin ere bai, Zaldibi’n da. Uztapiderekin, berriz, zer esanik ez. Basarrirekin ere bai zenbait lekutan. Baiña ez orain bezela ibillita: artu kotxea ta aide. Olako erreztasunik etzegoen orduan.
[Paulo Zubiarrain, Ia kantatuz bezela]
Gaur bezala ez zegoen beste herrietara joateko konbinaziorik.
Gehiegi aritzen ginen gu. Uztapidek esan zidan: “Tontoak galantak izandu gaituk, motel. 30 duro kobratu beharrean 100 duro kobratu bagenitu, berdin berdin herriarentzako eta guretzako mesede ederra!”. Ez etortzen burura orduan, ordea! Zugarramurdin behin 40 duro kobratu genituen, urruti zegoela-eta. Bizikletan joaten ginen haraino.
Balkoitik kantatzen genuen. Behin Mitxelena eta biak hitzik egiten ez genuela geratu eta etxera etorri ginen. 7 egunetan 9 herritan izandu ginen. Beste bi herritarako enkargua hartuak geunden. Baina, gastatu zen eztarria eta, bestela ere txarra-eta, orduan bat ere ez! Hitzik ezin egin! Hartu bizikleta Arizkunen iluntzean, eta benga, bizikletan triki-traka. Goizeko ordu bietan-edo Irunera ailegatu ginen. Artean tabernak irekiak zeuden. Sartu tabernan, zerbeza puska bat edan, diru kontuak egin eta etxera. Uztapideri kontatu genion batean, esan zigun: “Ni hamabi egunean hamabost herritan izandu nauk. Etxera joan ninduan hanka tartean isatsa sartuta joaten den zakurra baino umilago!”
[Paulo Txikia, Argia 1831 zenbakia. 2001eko azaroaren 25a]
MANUEL ZUBIARRAIN
Gure anai difuntu arek oso ondo egiten zuen bertsotan. Arrazoi zorrotzak eta bai ederrak. Manuel zuen izena.
Orain il da Julian Barrenetxea, Ernani’koa bera. Orrek, gau batean, oietik sumatu zuen, goizeko ordubietan:
— Zein dek or bertsotan ari dan ori?
Jeiki oietik eta leiotik aren bertsoak aditzera. Portu, Ernani’ko barrio txiki bat da, eta ango festak ziran. Ta gure anai ori parrandan, gaztea zan baiña. Julian Barrenetxea orrek ere esan izan zidan:
— Zure anaiak Karabel’en kantatzen zuena ere, kaletik, gure etxetik, aditzen genduen. Arek zuen eztarria, arek!
Biok aritzen giñan bertsotan. Aitak janariak egitera bialdu mendira, ta jarri biok sagar baten azpian. Ni ordurako pixka bat asia plazetan Txirritarrekin-da, ta malizia geixeago. Baiña arek etorri izugarria zuen. Biok, jo ta fuego, igual ordubeteko saioa.
Oso mutil ederra zan nere anai ori. Altua ta zabala. Bikaiña mutilla. (...) Gerra etorri zanean, gaixotu egin zan. Eraman da operatu zuten. Ta geiago ondo jarri ez. Esteetan tumor bat-edo omen zeukan. (...)Eraman zuten etxera ta an il zan.
[Paulo Zubiarrain, Ia kantatuz bezela]
Beste batean, Beruete’n izan giñan Zepai ta biak. Iru egun pasa genituen bertsotan. Kontuak egin genituenean, etxera etorri bear, ba, noizbait ere; ta orduan, etzegoen gaur bezelako konbenientzirik. Joateko ere gaizki ta etortzeko ere bai. Beruete’tik Lekunberri’ra oiñez etorri bear genduen.
[Paulo Zubiarrain, Ia kantatuz bezela]
Naparroa’n asko ibilli nintzan ni. Arizkun’a bastante urtetan joan nintzan. Larralde pelotaria an ezagutu nuen. Zugarramurdi’ra ere bai. Geiena ni an ibilli nintzan. Gustora joaten ginan Naparroa’ra. Bertsolarientzat toki ona da ura. Orduan beintzat ala zan.
[Paulo Zubiarrain, Ia kantatuz bezela]
Ni larri ibiltzen nintzen bozarekin. Urrutira joaten zen nire boza, baina mehea nuen. Leku itxian oso ondo kantatzen nuen.
[Paulo Txikia, Argia 1831 zenbakia. 2001eko azaroaren 25a]
Ereñozun tabernan ere kantatzen zuen Paulok Txirritarekin.
[Antonio Zubiarrain]
EGINDAKO PLAZAK
Zein herritara joan zen bertso lanetan, zerrenda bat egina du Paulok:
— Oiartzun (4 bider)
— Irun (2)
— Hondarribia (3)
— Donostia (Igeldo, Gros, Alde Zaharra, Antiguo, Fronton Moderno, Astoria, Loiola, Martutene, Astigarraga, Ergobia, Intxaurrondo) (1)
— Urnieta (1)
— Errenteria (3)
— Tolosa (2)
— Usurbil (3)
— Andoain (2)
— Villabona (2)
— Alkiza (1)
— Amasa (1)
— Sorabilla (1)
— Belauntza (2]
— Amezketa (1)
— Zaldibia (1)
— Legazpia (1)
— Aztiria (1)
— Urkizu (2)
— Beasain (1)
— Lezo (3)
— Aia (2)
— Zestoa (1)
— Beizama (3)
— Nuarbe (4)
— Azkoitia (2)
— Elgoibar (4)
— Ondarru (3)
— Lekeitio (1)
— Marin (Eskoriatza) (1)
— Berriz (1)
— Zugarramurdi (1)
— Arizkun (4)
— Amaiur (1)
— Legasa (1)
— Lekarotz (1)
— Doneztebe (1)
— Etxalar (1)
— Zubieta (3)
— Donamaria (2)
— Ezkurra (2)
— Lesaka (2)
— Arano (4)
— Goizueta (2)
— Lekunberri (7)
— Beruete (1)
— Leitza (2)
— Baraibar (3)
— Betelu (2)
— Alkoz (Baztan) (1)
1945eko Txapelketa, Tolosan.
Ezkerretik bigarrena Saiburu, Paulo Zubiarrain,
Basarri, Uztapide, Ondartza eta Zepai.
Argazkia: Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak.
TXAPELKETAK
Milla ta bederatzireun da berrogei ta bostean izan zan Tolosan bertsolarien txapelketa bat. An giñan gu ere. San Migel biaramona zan, Agorraren ogei ta amarra. (...)
Zazpi bertsolari giñan: Zepai, Asteasuko Batista Kortajarena, Saiburu edo Lujanbio, Mitxelena, Pablo Zubiarrain Ernani-Txikia, Basarri eta ni, Uztapide. (...)
Alako batean jaikitzen da don Benantzio Errekalde, ta lenbiziko saria Basarrirentzat zala ta bigarrena Uztapiderentzat; irugarrena Mitxelena, eta laugarrena Pablo Zubiarrain, Ernani-Txikia”.
[Uztapide, Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak]
Batean Txapelketa Bergaran jokatu, eta Mitxelena aurrena, eta bigarren Paulo Txikiarekin enpate Altxo. Gero finala jokatu behar zuten, eta Mitxelenak irabazi eta bigarren Paulo, eta gure Altxo bosgarren geratu omen zen. Seigarren Zepai eta zazpigarren Txapel izan ziren.
[Florian Oiarbide]
BERTSO IDATZIAK
Ia orain denbora gutxi arte kantatu det plazetan. Orain amar bat urte edo ola geratu. Baiña bertsorik ez det orain arte paperean jarri. Ezta bein ere burura etorri. Ez nuen jarriko ere nik bertsorik sekulan. Baiña orain bi-iru urte, txerria iltzera etzi joan bear dedan anai orrek, Joxe Mari, Lexotiren koñadua, Epeleko Bordaberri’n bizi danak, onela esan zidan:
— Ez al dek bein ere bertso-aldi bat edo zerbait jarri bear, señalea uzteko bertsolaria izan aizela? Jar itzik, motell; besterik ez bada, Adarra mendiko bordari. Ta uraxe buruan artu ta artantxetik asi. Bestela, nik ez nuen bertsorik jarriko. Orain, berriz, orixe ari naiz pentsatzen: zapateriko traste zar oiek danak saldu, badaukat erostuna gaiñera. Ta, urte asko ez baidauzkat nik mundu ontan bizitzeko, irurogei ta amalaugarren urtean banoa-ta, ortan bakarrik ariko nintzake: bertso jartzen.
Mendi zoko batean dago gure beste anai baten etxea: Labezarreta. An bakar bakarrik jarri, goizean jeiki ta antxe, beste gauzik buruan ez daukatala.
[Paulo Zubiarrain, Ia kantatuz bezela]
Gure Paulo artzain ibilia zen, Adarra mendin. Adarrako iturritik, Iturri goxotik haruntzaxeago zegoen borda zahar-zahar bat: Agerre. Huraxe zen Epeleko gure aitonaren borda. Bertso ederrak badauzka bordari jarriak gure mutilak:
Borda xar honek ematen zigun
nahiko esnia eta zezina
orain besterik ez dago hemen
pinua eta zikina
borda gaixuak bueltan daduka
uhuntza, larra ta osina
aitona laxte hilko zinake
berriz pixtuko bazina.
[Antonio Zubiarrain]
Bi liburu argitaratuak ditut: “Ia kantatuz bezela” (Auspoa, 190) eta “Gaziak eta gozoak” (Auspoa, 194). Eta beste liburu bat ateratzeko adina ere badut idatzia. Nik buruan beti bertsoa ibiltzen dut bueltaka. Bertsoari diodan maitasunagatik. Eskopeta, ehizako txakurra eta bertsoa. Hiru horiek nire-nireak ditut.
[Paulo Txikia, Argia 1831 zenbakia. 2001eko azaroaren 25a]
2001ean egindako elkarrizketaren ostean
Hernaniko bertso eskolako kideekin.
OMENALDIAK
Paulori bi omenaldi egin zizkioten, bat Euskal Herri mailan, Loidisaletxerekin batera. Hango bertsoak:
Eskertu nahi zaituztet
ahal nezaken gisan
guretzako gaiztoak
ez zerate izan
erregutuko diot
jaunari elizan
entzule maite hauek
zintzo gorde ditzan
norbere etxean ta
geroko bizitzan.
Eta beste omenaldia Elur Txori elkartean egin zioten, 1987an.
[Juanjo Uria]
GERRAKO BIZIPENAK
Paulok izugarri sufritu zuen gerran. Teruelen ikasi zuen galtzerdi egiten. “Hamar fusilatu behar dira!” zozketa egin eta jarri hiru-lau hormaren kontra, eta “horiek fusilatu behar dituzue!” “Kaben dio, nik ez dut inor hil nahi”! pentsatzen duzu, baina ez baduzu bestea hiltzen zerorri hilko zaituzte! Paulori aditu izan nion fusilatzera derrigortu zuten batek fusila jira egin zuela eta ra! bere buruari tiro jo.
[Antonio Zubiarrain]
NERE BURUARI
1
Gaztea izan nintzan
baiñan orain zartu,
ondu egin bearrean
jenioa txartu.
Burua zuritu ta
gerria gogortu,
ez det aspaldi ontan
asko aurreratu.
2
Zartzea da sendatu
ez liteken miña,
orrek txikitutzen du
gizonik aundiña.
Orain naiko txuleta
badaukagu baiña,
alare ez naiz leno
aza janda aiña.
3
Txori-kabien billa,
saltoka jostatzen,
orduan ez giñaden
askorik nekatzen.
Garai artan ez gendun
orrela pentsatzen,
ara uste gabean
nola dan etortzen.
4
Ez giñan nekatutzen
igotzen mendira,
errez joaten giñan
nai gendun tokira.
Salto egin da igual
aidean bi jira,
orain ementxe nago
besteai begira.
5
Len ibiltzen giñanak
salto eta dantza,
ustegabe asi naiz
egiten balantza.
Ondo ibilitzeko
au da esperantza,
eserita jartzean
ezin gaituk altza.
6
Etzanda jartzen banaiz
gero nork mugitu?
Belarritikan ere
ezin det aditu.
Bista’re bajatu ta
ajeak berritu,
demoniño gaiztoak
arrapatu gaitu.
7
Gabez igual parranda
ta egunez lanean,
asko nekatu gabe
sasoia zanean.
Beti ibiltzen giñan
umore onean,
eziña etorri da
zartu geranean.
8
Guk ere len ez gendun
sasoiaren palta,
orain leno bezela
ezin degu salta.
Desgastea ta reuma,
kojua galanta,
arpegia zimurra,
au degu au planta!
9
Lagunikan onena
andrea orduan,
naiz beti ez ibilli
beraren onduan.
Aren esanak zintzo
egin baginduan,
geren buruarentzat
obeko genduan.
[Paulo Txikia, Gaziak eta gozoak, Auspoa 194]
HARITZ BATEN BIZITZA
1
Ni arbol bat naiz sortu nintzana
mendian arkaitz onduan,
ezkur-ale bat nunbait bizirik
an gelditu zan neguan.
Udaberria etorri zan da
aretxek piztu ninduan,
pixkabanaka azi nedien
gero urteen buruan.
2
Ezkur artatik muskil txiki bat
azaldu nintzan aurrena,
lurrean zaiña itsatsi eta
gora jo nuen urrena.
Gorputza gero adar da ostoz
tapatu zitzaidan dena,
ta izan nintzan mendi artako
arbolikan ederrena.
3
Urte askoren buruan baiña
ni azitzen egunero,
bitarte artan pasea nintzan
amaika otz eta bero.
Jela, elurra ta aize miña
eta eguzkia gero,
zer izaten dan badaki batek
aurrez probatu ezkero.
4
Nere garaian ni ere asi
nintzan ezkurra ematen,
usoak eta ango piztiak
maitasuna bazidaten.
Zenbat basurde aundi ta txiki
an allegatu zan jaten?
Nere frutuak pizti aientzat
etziran txarrak izaten.
5
Amaika txori politen kantak
pozez entzuna nago ta
txantxangorria egunsentian
an asiko zan txioka.
Ark bazekien arbol-zuloan
nola egoten zan ontza,
arentzat biak berdiñak ziran
beroa bezela otza.
6
Ez dakit zenbat urte dituten
baiñan bai zarra naizela,
ni ez ninduen aizeak orren
errez botako bestela.
Obe luteke an banengoke
zutik lenago bezela,
seguru nago ango piztiak
pena izango dutela.
7
Nere frutua jaten zenduten
ainbeste uso ta txerrik,
pena bat daukat: zuek goseak
utzi bearra bakarrik.
Nere adarrak igartu ziran,
ez det emango ezkurrik,
emen ez baita iñor betiko
etorritako pizkorrik.
8
Arbol azpian ainbeste pizti,
nik goitik ezkurra bota,
jan zezatela nai zuten aiña
ortarakoxe nago-ta.
Muxarra ere nere gaiñean
an ibiltzen zan saltoka,
sapelaitzak’e ni izan nindun
lo egiten zuen kota.
9
Ni arrapatu ninduen gero
ezkurrik eman eziñak,
gorputza untzak tapatu zidan
ta igartu zaizkit zaiñak.
Txepetxak ere nere gerrian
amaika kabi egiñak,
piztiak izan ziraden nere
maitalerikan aundiñak.
10
Zer gauza piska geran lur ontan
ez naiz oroitu izandu
—au aize arek len botatako
arbola zarrak esan du—.
Sortu nintzaden da gero azi,
igartu eta usteldu,
emen gizonik jakintsuenak
ere ala egiten du.
[Paulo Txikia, Gaziak eta gozoak, Auspoa 194]