—bertsolariak—
JOSE JUAKIN
ERROIZENEA INTXAUSPE
“TXABOLATEGI”
1769-02-03, Ereñozu
Ereñozuko Txabolategi baserri zaharra. Hemen jaio zen bertsolaria.
Argazkia: Unai Agirre.
Gaur egun Osiñagako Txabolategin bizi dira
Jose Maria Pagola Alberdi Erroizenea eta Mirari Pagola aita-alabak,
Txabolategi bertsolariaren ondorengoak.
Egilea: Unai Agirre.
Osinagako Bortoluene Borda, bertsolariaren bizileku izandakoa.
Argazkia: Unai Agirre.
TXABOLATEGI ETXEA
Abillas gaineko Txabolategi baserrikoa zen. Gero Bortoluene Bordara esposatu omen zen, Osinagatik bastante gora, Oindira goazela Perrapa baserritik goraxeago dagoen baserri zahar handi horretara. Baserri horri Txabolategi deitzen diote (bertsolariak eramandako izena hartu baitzuen), baina ez da hala.
[Fernando Erroizenea]
Jose Maria Pagolak gogoan du nola burdinazko ohe bat bazen baserrian gurpil eta guztikoa, eta aitak nola esaten zion: “hau bertsolariarena huan”.
[Unai Agirre, Hernaniko Urtekaria 2007/08]
ARTOAREN GOARDIAN
Txabolategi baserrian jaio eta gaur bertako etxeko jauna dan Telesforo Oiarbide’k, onela esan digu: «Or, arunzko aldean, bada arkaitz bat, eta arkaitzaren azpiko aldean soro bat, eta an egiten zuten artoa. Eta, gerra-denboran, Txabolategi egoten omen zan gabean, laputxako eskopeta batekin, arkaitzaren atzean, artoaren goardian. Auzotikan, gabean, artoa ostutzera etortzen omen ziran. Laputxako eskopeta zuan, kañoiaren muturretik kargatzen zana.»
Zer gerra ote zan? Gure iritzirako, erderaz Guerra de la Convención deritzana (1793-1795), edo, bestela, frantzestea (1808-1814). Bigarrengoa izateak itxura geiago du. Soldaduak ere, bai alde batekoak eta bai bestekoak, tokian tokiko gauzak janez mantentzen ziran. Ala, ikaragarrizko gosetea zabaldu zan alderdi guzietara. Orduko gorabera izango da, beraz, Txabolategiren artoaren goardia.
[Antonio Zavala, Txabolategi, Elkoro eta Leunda bertsolariak]
KARABINEROEI
Karabineroek alto eman omen zioten Txabolategiri, eta honek:
Buenos dias esanaz jaunak
erantziko det txapela
inposible da gauz horrengatik
preso sartuko nautela
poltsan dirua bainan hobeto
da patriketan papera
pasian ordez emango diet
komonioko txartela*.
* Elizan, Komunioa egiten zutenean, txartel bat ematen omen zuten. Aitak kantatuta dakit bertso hori, mutil-kozkorretan ikasi nuen.
[Florian Oiarbide]
ARANOKO EHIZTARIAK
Antonio Zabalak idatziriko liburuak biltzen ditu Ereñozuko Jose Oiarbide zenaren ahotik jasotako Txabolategiren bertsoak. Dirudienez, Aranoko mendietan otsoren batek ardiak hiltzen zituen, eta ehiztari mordo bat bildu eta otso ehizara irten zuten mendira. Tartean bi apaiz ere ba omen ziren, besteek baino eskopeta dotoreagoekin. Bidean Txabolategirekin topo egin zuten nonbait eta bi bertso dotore hauek bota omen zizkien:
Aranoko ehiztariak
urumiatarrak,
kolore biñakuak
zenituzten armak:
zarrallak beltxak eta
kañoiak nabarrak
ederragua zeukak
Belaundia jaunak
dezente egon bihar dik
hola joango danak.
Miel Domingo jauna
Don Bitor apaiza,
otsua harrapatzen
duda gabe gaitz-ta;
artzai hoiengandikan
errenkura maiz-ta:
ardia edo bildotsa
jan diela aixa;
dituenari beti
galdu bihar zaizka.
[Unai Agirre, Hernaniko Urtekaria 2007/08]
MANDO BATEN TRATUA
Onako auek ere, Ereñozu’ko Jose Oiarbide’ren aotik jasoak: «Urnieta’n, bein batez, mando baten tratua egin omen zuten ango bi gizonek-edo. Bein zutik jarri ezkero oso ibillera dotorea omen zuan mando orrek, bañan bera bakarrik ezin lurretik altxa. Eta Txabolategi ere an izaki, eta bertso auek kantatu omen zituan:
Saltzallia Inazio,
erostuna Pepe,
mando baten tratua
Urnieta’n dute;
ori artu dubenak
beretzako kalte,
sasoi polita zuben
orain ogei urte.
Manduari begira
Inazio parraz,
lau lagun ari ziran
zutik ezin paraz;
aide gaiztuen batek
baldartu du gabaz,
neria balitzake
ilko nuke balaz.
[Antonio Zavala, Txabolategi, Elkoro eta Leunda bertsolariak]
ANDRIAK MUDATZEKO ENKARGATZEN NAU
Onako sei bertso auek, Jose Antonio Loinaz-Otaño apaiz jaunaren libreta batetik artuak dira. Libreta onek dionez, Amezketako Zabalak ez, baña Ernani’ko Txabalategik ta Fernandok (Amezketarrak) kantatu zituzten.
Fernandok:
Gizon orrek bide du
puntura artua,
ez dala kantun truka
karga artua;
egiten baldin badu
preziyo altua,
geienian utsikan
da gure zakua;
nere trabajua
ezin billatua,
nago probatua,
nork du sobratua?
au de nere pobreza
gogoratua!
Txabalategik:
Gizon tabernariyak
askok degu lan au:
jai arratsak kanpuan
bostetatik lau;
ezin erretiratu
ez egun ta ez gau;
jan eta kantatu
sakelak badirau;
zurrut eta mamau,
ez danian barau,
okerrena nerau,
badet ezaguera au;
andriak mudatzeko
enkargatzen nau.
Fernando Amezketarra.
HERIOTZA
Harrobian lan egiten omen zuen, baina ez zen etxetik oso aparte ariko, bazkaria alabak eramaten baitzion otarrean. Otarrean botila esne omen zeramakien alabak gainerako jakien artean eta erori eta muturretik hautsi omen zitzaion. Aitak botila hartatik esnea edandakoan kristal izpiren bat ere tragatu egin zuen, nonbait, eta horretatik hil zen. Hil aurrean bertso famatu hau kantatu zuen:
Espezia txarren bat
sartu zait barrenen,
bildur naiz nere bila
etorri ote den;
San Pedrok sar nazala
portalian arren.
Hala izan dadila,
biba Jesus amen.
[Unai Agirre, Hernaniko Urtekaria 2007/08]
Eli Pagola, 2013ko Tabernetako Txapelketan nagusi.
Txabolategiren ondorengoa da Eli Pagola bertsolaria. Berak horrela azaldu du ahaidetasuna: “Txabolategiren alaba bat Aiako Iraola baserriko Pagola batekin ezkondu zen eta hiru seme izan zituen. Semeetan zaharrena nire birraitona zen, alegia, aitonaren aita.
Fernandok:
Gizonik biarrena
nerau naiz erriyan,
iñor ez det para nai
nere neurriyan;
arrisku gutxi daukat
arto ta gariyan,
ez daukat deretxorik
amarrendegiyan,
orobat primiziyan,
neke ta biziyan,
labore erosiyan,
naiz urte guziyan,
ez nauk aberastuko
nere biziyan.
Txabalategik:
Errentarik ez badek
ofiziyo ontan,
ezin bizi litekek
erregalotan;
konbiatuagatik
noizik bein ardotan,
karga labore gutxi
libratu errotan;
ari gaituk ontan,
nori zer dadukan,
urregutxi poltsan
sartzen dek bertsotan,
ez bada enpliatzen
beste lanetan.
Fernandok:
Manifestuan dago
errenta guria,
kantuz ez dala sartzen
poltsan urria,
ezta errotan ere
karga laboria;
asko estimatzen det
tokante noblia,
nigizon pobria,
ez gauza sobria
etxian gordia,
dedanarekin pasatzen
ni naiz ordia.
Txabalategik:
Amorraia juan da
putzura sariak
iñoiz bota oi ditu
arrantzaliak,
arren orduko lanak
dira debaldiak;
errenta gutxi dakar
aurten ugaldiak;
badaki jendiak
zer diran guriak,
ez poltsan urriak
askotan sobriak;
beti nekatzen gaituk
gizon pobriak.
[C. Muxika, Pernando Amezketarra bertsolaria, Auspoa 54]
TXABOLATEGI BERTSOLARIARI
1
Hernaniko ballara
paketsu batean,
Onyi eta Agiña
mendien artean;
len pagadi ziranak
gaur piñu artean,
baserritxo bat dago
Jaunaren pakean.
2
Horrek “Txabolategi”
du bere izena,
bertsolari bat bazan
txukun ta zuzena.
Antxe jaio ta bertan
bizi izan zana,
etxearen izenez
deitzen ziotena.
3
Txabolategi lengo
gizaldikoa zan,
munduan ibilia
bertsolari gisan.
Sagardotegietan
baita ere plazan,
aren entzute ona
nork ez degu izan?
4
Txabolategirenak
bertsoa ugari,
entzuten nion nere
aitona zanari.
Zergatik il zan ere
ark esana neri,
gaur bertsotan jarriko
dizuet zueri.
5
Lantokira esnea
Txabolategiri,
emazteak eraman
oi zion berari;
bidean zeramala
botilla erori,
lepo-lepotik autsi
baiñan ez ixuri.
6
Emazteak botilla
senarrari eman,
esanaz, nola autsi
zitzaion bidean;
baiñan ardura gabe
ark esnea edan,
eta kristal printza bat
sartu sabelean.
7
Este danak zulatu
kristalaren printzak,
ta ezin asko iraun
munduko bizitzak;
bertsotan jarri zuan
bere eriotzak,
Jesusi eskeñiaz
azkeneko itzak.
8
Bertso eder-xamur bat
guztiz zerutarra,
norbaitek eman zion
artarako indarra.
Itz neurtuzko otoitza
ta azken agurra,
bukatu ordurako
il omen zan, orra!
9
Txabolategi gizon
fede aundikoa,
il zorian Jaunari
kantatutakoa.
Uste det erakutsi
zuala naikoa,
bertsolaria zala
ben-benetakoa.
10
Naiz ta bertsolariak
izan berekiko,
jatorrizko doaia
itz neurtuetako,
ez da lan egokia
nere usterako,
eriotzean dagon
gizonarentzako.
11
Milla eratakoak
naiz sortu mundura,
eriotzari danok
diogu ardura.
Neri sarritan auxe,
datorkit burura,
Txabolategik zuan
espiritu ura.
12
Bukatzera nijoa
asitako lana,
sentimentuak bultza
ta egin dedana.
Euskaldun izar eder
goxo arengana,
bertsolari bizi ta
bertsotan il zana.
[Florian Oiarbide, Zeruko Argia, 1976-3-21]