Urumea bailaran zehar
2
“LA URUMEA” IRIN
ETA ZEMENTU FABRIKAK
KOKAPENA
UDALERRIA: Hernani; Astigarraga
KOORDENATUAK (U.T.M.): x 584415, y 4791725, z 7,56 (fabrika)
x 584099, y 4791376, z 8,30 (presa)
IBAIA: Urumea ibaia
Florida auzoan dagoen multzoa da, Hernaniko iparraldeko muturrean, Astigarragako mugatik hurbil. Eremura iristeko, herriko erdigunetik Ergobia auzora doan tokiko errepidea hartu behar da, Floridako Poligonoa zeharkatuz.
Gaur egun erabat desagertuta dauden hainbat elementuk osatzen dute multzoa.
DESKRIBAPENA
KONTSERBAZIO EGOERA: Desagertuta
BABESA: Babesik gabe
Antzinako irin-fabrika Arbiza Portu inguruan zegoen, Urumea ibaiaren ertzean. Instalazioak Hernani eta Astigarragako udal-mugarteen artean kokatzen ziren, eta FFCCren trazaduratik eta Hernanitik Donostiarako Tranbia zaharretik hurbil. Gaur egun, ez dago jatorrizko instalazio bakar baten ebidentziarik, inguru horrek azken hamarkadetan izandako aldaketa handien ondorioz (ibaia bideratzea, industria-pabiloiak eta, oraintsuago, AHTaren trazadura), testigantza posible guztiak ezabatuz.
Irin-fabrika Zubiondo Poligonoaren iparraldeko muturrean zegoen, gaur egun FCC enpresaren pabiloia dagoen lekuan eta Donostia-Hernaniko Tranbiaren akuedukto artean. Fabrika horrek austro-hungariar ekoizpen-sistema gisa definitutakoa aplikatzen zuen, ekoizpen-faseen antolamendu bertikalean oinarrituta, prozesu hori arintzeko eta baliabideak optimizatzeko. Helburu horrekin, fabrikek hainbat pisu gainjarritan antolatzen zituzten, bakoitzean prozesu desberdinak edukiz.
Ekoizpen-instalazioak hiru eraikinetan antolatzen ziren, Urumea ibaiaren paraleloan luzatutako lursail baten luzetara: nagusiak, erdiko zatian, hiru solairu zituen (270 m2), eta bertan, birringailuak, arotzeria-tailerra, zilindroak, deposituak, galbaheak eta sasoiak zeuden; iparraldetik, antzeko proportzioko eraikin bat atxikitzen zitzaion (224 m2), bi solairukoa, non lurrun-makina eta galdarak jartzen ziren. Azkenik, hirugarren bat, eraikin nagusiari hegoaldetik atxikita (256 m2), hiru solairurekin, non irin-biltegiak eta -deposituak, nahasgailuak eta galbaheak egokituta zeuden. Gorputz nagusiari ekialdetik atxikita, tamaina txikiko beste eraikin bat zegoen (115 m2). Bertan, instalazioei indarra eta argiztapena ematen zien turbina zegoen, eta, horren gainean, ehotzeko eta garbitzeko harriak. Fabrika horrek 30.000 kg gari eta 3.000 kg arto ehotzeko gaitasuna zuen egunean (Bustinduy 1894).
Multzoa, Urumea ibaira luzetara jarritako presa batekin osatzen zen, IE-HM orientazioarekin, egungo Ibaiondo zubitik gertu zegoena. Neurri handiak zituen, 145 metroko luzera, 4 metroko batez besteko zabalera eta 1 metroko altuera, emariaren inpaktua minimizatzeko. Hormigoiz eginda dago guztia, eta dagokion izokin-eskala eta 2 metroko zabalerako langa txiki bat ditu, ibai-komunikazioa errazteko. Bertatik abiatzen zen deribazio-ubidea, ibaiaren ezkerraldetik, lurrean induskatuta eta harri-hormaz forratua, 12 metro inguruko zabalera eta 430 metroko luzera zuena. Haren trazadura bat dator, funtsean, Zubiondo kaleko egungo bidearekin.
Zementu fabrika zaharraren hondakinak ere erabat desagertuta daude. Dirudienez, Amezua y Cia organo fabrikak hartu zuen lekuan zegoen, gaur egun desagertuta dagoena ere. Fabrika horrek hiru eraikin zituen elkarri atxikita: eraikin nagusian “se hallan instalados los diferentes artefactos que sirven para triturar y pulverizar la piedra ya calcinada”; eskuinaldekoan, “contiene la maquina de vapor y las calderas”, muinoaren goiko aldean kea ateratzeko tximinia bat duena; eta ezkerrekoan, “esta destinado a almacen”. Labeak eraikin horien atzean zeuden, bertara, harria, aire-kable baten bidez iristen zen, desagertutako Eginda baserritik (Donostia) gertu zegoen harrobitik, eta, ikatza, gurpil edo malakate baten bidez igotzen zen.
DATU HISTORIKOAK
GARAIA: Garaikidea (1886-1888/1950eko hamarkada)
BESTE IZENAK: “La Urumea”
“La Urumea” irin-fabrika 1886-1888 inguruan eraiki zen, Francisco Ubarrechena donostiar merkatari eta industrialaren eta bere seme-alaben ekimenez, hainbat partikularri erositako 11.156 m2-ko lursail baten gainean (ekoizpen-instalazioek 6.637 m2 hartuko dituzte)[1]. Arazo gehiago sortuko zaizkie Urumea ibaian hornidura-presa eraikitzeko orduan, inguruko lurren jabeek aurkakotasun handia aurkeztu baitzuten. 1886ko maiatzeko Ebazpenaren bidez onartu zen haren eraikuntza, baina inguruko landetan (lursailen uholdeak) eragiten zituen kalteen ondorioz, Aldundiak parte hartu behar izan zuen eztabaidan[2].
1891n, Ubarrechenatarrek, ekoizpen instalazioak Toribio Ugalde irin industrialari bilbotarrari alokatu zizkioten, Penintsulan irina austro-hungariar erara ekoizteko sistema aplikatzen aitzindaria zenari, fabrikaren itxierarekin mehatxatzen zuen mailegu garrantzitsu baten konmutazioan (Ugalde irin fabrika batzuen jabea zen Bilbon eta Donostian)[3]. Errentariak ekoizpen-instalazioak modu garrantzitsuan berritu zituen, merkatuaren beharretara egokituz, eta horri esker XIX. mende amaierako krisi gogorra jasan ahal izan zuten. Kontratua amaitzean, 1901ean, bi aldeak ez ziren adiskidetasunezko akordio batera iritsi, auzitegietara eramanez (Ugaldek egindako hobekuntzen balioa eskatzen zuen eta jabeei konpentsatu egingo zaie fabrikaren egoera txarragatik, ezin baitzen martxan jarri)[4].
Tarte txiki baten ondoren, ekoizpena 1908an berrabiaraziko da, hiriburuko bi enpresaburu-familia nagusik osatutako elkarte berri baten eskutik, “Londaiz, Ubarrechena y Cia.”. Hernaniko eta Errenteriako lantegiak ustiatuko ditu, bi milioi pezeta baino gehiagoko kapital sozialarekin[5]. Ekoizpena 1950eko hamarkadara arte mantendu zen, eta, ondoren, instalazioak bertan behera geratu ziren 1970eko hamarkadaren amaieran bota zituzten arte.
Fabrika horretatik ez oso urrun, XIX. mende amaieran, 1895. urte inguruan, zementu naturala ekoizten zuen fabrika bat eraiki zuten Ubarrechenatarrek. Hau, desagertutako Amezua y Cia organo fabrikak hartu zuen parajearen inguruan kokatu zen (1912an instalatua), Auspero inguruan erositako partzela txiki batean. Ubarrechenatarrek gertuko kareharrizko harrobi bat alokatu eta ustiatzeko lizentzia lortu zuten, baita Antziola aldean zeuden “La Luz” eta “San Emilio” lignito-meategiak ere[6].
Irin-fabrikaren industria-instalazioak 1970eko hamarkadaren hasieran eraitsi ziren, urte batzuk zeramatzatenean funtzionamendutik kanpo, eta presa eta ubidea 1992an, Urumea ibaia bideratzeko lanak zirela eta. Zementu-enpresa gutxienez 1904ra arte egon zen aktibo, eta, ustez, data horietan bertan itxi zen. Horren ondoren, aipatutako organo-fabrika altxatuko da bere kokapenaren gainean.
[1] GPHA. III/3.779 sorta, 413 zk., 2.956-2.972 orr (1888.11.27).
[2] GPHA. III/3.868 sorta, 53 zk., 273-275 orr (1889.05.16); III/3.873 sorta, 150 zk., 719-721 orr. (1891.10.01).
[3] GPHA. III/3.873 sorta, 114 zk., 543-560 orr (1891.07.31).
[4] GPHA. III/4.052 sorta, 23 eta 24 zk., 85-95 orr (1903.02.03).
[5] GPHA. III/4.242 sorta, 824 zk., 5.410-5.428 orr (1908.11.24).
[6] GPHA. III/3.959 sorta, 296 zk.337-1.350 orr (1895.08.21).
“La Urumea” irin-fabrikaren gutxi gorabeherako kokapena
(ITURRIA: Geoeuskadi)
“La Urumea” irin-fabrikaren kokapena (1954ko ortofotoa),
eta fabrikaren zehaztasuna
(ITURRIA: Geoeuskadi)
“La Urumea” irin-fabrikaren kokapena
“La Urumea” zementu-fabrikaren kokapena
“Aquilino Amezua” organo-fabrika eraitsi aurretik.
Fabrika honek zementu-fabrikaren azpiegitura aprobetxatu zuen
“La Urumea” irin-fabrikaren kokapena 1965eko plano baten arabera
(ITURRIA: Hernaniko Urtekaria 2017)
“La Urumea” irin-fabrikaren argazkiak
“Album geográfico-descriptivo del País
Vascongado” liburuan (1914-1915) jasota