Urumea bailaran zehar
2. LAN METODOLOGIAREN GARAPENA
Ikuspuntu metodologikotik, ikerketa-lanak Urumea ibaiari eta ibaiertzean garatutako jarduera ekonomikoei buruzko ahalik eta informazio gehien bildu nahi izan du, bai dokumentala, bai grafikoa.
Lan Egitasmoa hiru eremu desberdinetan egituratu da: diagnostikoa; kokapenen identifikazioa; eta Txostenaren idazketa:
2.1. DIAGNOSTIKOA
Atal honetan Urumean eta bere ibaiadarretan garatutako industria jarduerei buruzko dokumentazio historiko guztia jaso nahi izan da, edo behintzat, helburu horrekin lan egin dugu.
Helburu horrekin, informazioa hiru iturri nagusienetan bilatu da: dokumentazio historikoa artxibo ezberdinetan, hustuketa bibliografikoa eta argazki zaharrak eta planoak.
Laburbilduz kontsultatutako Agiritegiak hauek dira:
• ACHC. Kantaurialdeko Ur Konfederazioen Agiritegia (Oviedo)
• AGG-GAO: Gipuzkoako Agiritegi Orokorra (Tolosa)
• ARCHV.: Valladolideko Erret Txanzileriaren Agiritegia (Valladolid)
• AZEA: Aranzadi Zientzia Elkarteko Agiritegia (Donostia)
• DUA. Donostiako Udal Artxiboa (Donostia)
• EAEHAAN. Euskal Autonomia Erkidegoko Herri Administrazioaren Artxibo Nagusia (Vitoria-Gasteiz).
• EAH. Euskadiko Artxibo Historikoa (Bilbo). Datu-basea Dokuklik.
• EUA. Errenteriako Udal Artxiboa (Errenteria)
• GAO. Gipuzkoako Agiritegi Ofiziala
• GMOHE. Gipuzkoako Merkatal eta Ondasun Higigarrien Erregistroa (Donostia).
• GPAH. Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa (Oñati)
• HUA. Hernaniko Udal Artxiboa (Hernani)
• KMK. Koldo Mitxelena Kulturunea (Donostia).
• NAO. Nafarroako Artxibo Orokorra (Iruña).
• PARES. Espainiako Agiritegien Portala. Pares Datu-basea.
• RSBAP.: Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Agiritegia
Kontsultatutako Bibliografiari dagokionez, lanen zerrenda osoa azken atalean dago jasota. Bibliografia honetan, tokiko artikulu eta liburuak sartzen dira, baita kontsulta orokorreko beste batzuk ere, Urumea ibaiaren okupazio-prozesua hobeago kokatzen lagundu digutenak.
Azkenik, funtsa desberdinak aztertu dira (aipatutakoez gain) inguru honen argazkiak edo planoak egon daitezkeelakoan (Gure Gipuzkoa, Kutxa Fototeka, Aranzadi Zientzia Elkartea, etab.).
2.2. KOKAPENEN IDENTIFIKAZIOA
Behin informazio iturri desberdinak eduki, funtsa guzti horiek katalogatu eta ordenatu dira banan-banan. Katalogazio hori ur-ibilgu nagusiei jarraituz egin da, Urumea ibaia erreferentziatzat hartuta eta Aranorekin duen mugatik, ibaian behera jarraituz, aprobetxamendu hidraulikoen ebidentziak dokumentatu diren ibaiadarrekin batera.
Multzoa ezartzeko garaian, irizpide nagusiena ustiapen hidrauliko motaren bat egotea izan da, bai iraganekoa edo bai gaur egungoa. Hau da, makineria desberdinak, presen bitartez, martxan jartzeko energia iturria ibaia izan den kasuetan.
Jarraibide hori abiapuntutzat hartuz, kokapen guztiak banan-banan aztertu dira ezaugarri nagusienak zehaztuz (presak, ubideak, deposituak, eraikuntzak, aztarna arkeologikoak, ... ). Lan hau, kokapen bakoitzaren argazki erreportajea eginez osatu da, hobeto ezagutzeko balio dezaketen xehetasun guztiak idatziz. Kasu batzuetan, sartzeko zailtasunak edo uzte-egoera aurreratuak (landaredia, instalazioen aurriak) eragotzi egin du elementuen ezaugarriak eta kontserbazio-egoera ziurtasunez zehaztea. Beste kasu batzuetan, ingurunearen hirigintza-bilakaerak, batez ere hirigunetik gertu dauden industrietan, ez du aukera eman iraganeko presentziaren ebidentziarik erregistratzeko (dokumentu- edo argazki-lekukotza isolatuak izan ezik).
2.3. BALANTZEA ETA TXOSTENAREN IDAZKETA
Lan honen hirugarren eta azken fasea Urumea Bailarako (eta ibaiadarretako) industria-ondare kulturala ebaluatzeko azken txostena idaztean datza. Kapitulu hau ondo bereizitako bi ataletan antolatu da. Alde batetik, industria-garapenaren testuinguru orokorra, eta, bestetik, Katalogoa bera.
Lehenengo atalean, Urumea ibaiak (eta ibaiadarrek) Historian zehar izan duten erabileren bilakaera kronologikoa eta funtzionala zehaztu nahi izan da, horietako bakoitzaren artean dauden gutxiegitasunak eta desberdintasunak deskribatuz. Atal hau zehatzago landuko da hurrengo Kapituluan (03 Urumeako industria-garapenaren testuingurua). Laburbilduz, bilakaera hori hiru garai historiko handiren inguruan ezarri da:
• Lehenengo garaia: industria aurreko usadiozko industriaren garapena. Garai horretan, ibaiaren (eta ibaiadarren) erabilera intentsiboa egin zen ibilgu osoan zehar, hainbat asmoren bidez. Bere jatorria Erdi Aroan dago eta XIX. mendearen erdialdera arte luzatzen da. Garai horretan, industria-jarduera burdinolak eta irin-errotak izango dira funtsean, baina beste jarduera osagarri batzuk ere ezagutuko ditugu (aingura-fabrikak, nasak,...).
Urumea izango da Gipuzkoako barnealdearen eta Donostiako portuaren arteko komunikazio-gune nagusia (eta azkarrena). Ontzi-sare trinko batek nabigatuko du (hondo gutxiko txalupak), era guztietako salgaiak garraiatuz.
• Bigarren garaia: Industria-iraultza eta industria modernoaren sorrera. Garai horretan, energia hidroelektrikoa ustiatzeko sistema tradizionalak bertan behera utzi ziren. Kronologikoki, garai honek XIX. mendearen erdialdetik XX. mendearen hasierara arte hartzen du.
Ustiapen modu tradizionalen modernizazioak, izaera industrialeko ekoizpen kontzeptu berri bati bidea irekiko dio. Horrek, industria tradizionalak (errotak, burdinolak) pixkanaka desagertzea ekarriko du, lehiatzeko ezintasunaren aurrean (azken burdinolak 1870ko hamarkadan desagertuko dira). Horri esker, industria-panoramak ekoizpen-sektore berriak sortuko ditu, eta Gipuzkoa eta Hernani, zehazki, gune aitzindarietako bat bihurtuko dira. Horien artean aipatzekoak dira paper fabrikak, zementu fabrikak, irina ekoizteko lantegiak, produktu kimikoenak eta abar.
Lurreko edo trenbideko komunikazio-sistema berrien garapenak, Urumea alde batera utzi zuen pixkanaka, garraiobide gisa.
• Hirugarren garaia: Bigarren Industria-iraultza. Ekoizpen-prozesuaren barruan energia elektrikoa modu masiboan erabiltzeagatik bereiziko da aldi hori, makineria elikatzeko iturri nagusi eta ia bakarra bilakatuz. Garai hau XX. mendean zehar luzatzen da.
Berriztapen nagusia zentral hidroelektriko sorta batek emango du, bai modu independentean, bai fabriketan bertan integratuta. Zentral horiek energia-sortzaile bihurtuko dira, bai industriarako, bai populazioen argiztapenerako.
Bigarren atala, testuan zehar aztertutako industria desberdinen Katalogo zehatz batek osatzen du. Bertan 48 elementu jaso dira guztira, hedadura desberdinarekin dauden datuen arabera eta garrantzi historiko handiagoa edo txikiagoa izatearen arabera.
|
URUMEA BAILARAKO |
||
|
IZENA |
IBAIA/ERREKA |
KRONOL. |
|
01 Arbiza-Portuko portua (Hernani) |
Urumea |
XVI-XVIII |
|
02 “La Urumea” irin eta zementu fabrika (Hernani/Astigarraga) |
Urumea |
XIX-XX |
|
03 Karapoteko portua (Hernani) |
Karapote |
XVI-XVIII |
|
04 Karapoteko errota (Hernani) |
Karapote |
XVII |
|
05 “Mendia/La Urumea” paper-fabrika (Hernani) |
Karapote |
XX |
|
06 “Almidones Remy” almidoi-fabrika (Hernani) |
Karapote |
XX |
|
07 “Fundiciones del Norte” galdaketa-fabrika (Hernani) |
Karapote |
XX |
|
08 “Papelera del Norte” paper-fabrika (Hernani) |
Karapote |
XX |
|
09 Schroeder burdindegia-fabrika (Hernani) |
Karapote |
XX |
|
10 Karabeleko errota (Hernani) |
Portu erreka |
XIX-XX |
|
11 Portuko Lonja eta portua (Hernani) |
Portu erreka |
XVI-XIX |
|
12 Frankoko errota (Hernani) |
Portu erreka |
XVI-XIX |
|
13 Harrobiko saltoa (Hernani) |
Portu erreka |
XX |
|
14 Errotaberriko errota (Urnieta) |
Trankatx erreka |
XV-XX |
|
15 Trankaxko errota (Urnieta) |
Galarraga/Errekal de errekak |
XVI-XX |
|
16 Eziagoko errota (Hernani) |
Urumea |
XV-XX |
|
17 “Papelera Biyak-Bat” paper-fabrika (Hernani) |
Urumea |
XIX-XX |
|
18 “Papelera Guipuzcoana de Zicuñaga” paper-fabrika (Hernani) |
Urumea |
XX |
|
19 Osiñagako portua (Hernani) |
Otsueneko erreka |
XVI-XVIII |
|
20 Osiñagako errota (Hernani) |
Otsueneko erreka |
XVI-XX |
|
21 Osiñagako zentral hidroelektrikoa (Hernani) |
Otsueneko erreka |
XX |
|
22 Errotarango burdinola (Hernani/Urnieta) |
Otsueneko erreka |
XVI-XIX |
|
23 Errotaran Goikoako Saltoa (Hernani) |
Otsueneko erreka |
XX |
|
24 Tolareetako Saltoa (Hernani) |
Otsueneko erreka |
XX |
|
25 Lastaolako zentral hidroelektrikoa (Hernani) |
Urumea |
XIX-XX |
|
26 Epeleko burdinola eta errota (Hernani) |
Epele erreka |
XV-XX |
|
27 Epeleko zementu-fabrika (Hernani) |
Epele erreka |
XX |
|
28 Fagollagako burdinola (aingura-fabrika) (Hernani) |
Urumea |
XV/XVII-XIX |
|
29 Fagollagako paper-fabrika (Hernani) |
Urumea |
XIX |
|
30 Fagollagako zementu-fabrika (Hernani) |
Urumea |
XX |
|
31 Fagollagako zentral hidroelektrikoa (Hernani) |
Urumea |
XX |
|
32 Ereñotzuko portua eta lonja (Hernani) |
Urumea |
XVI-XIX |
|
33 Ereñotzuko burdinolak eta errota (Hernani) |
Urumea |
XV-XIX |
|
34 Bazterrolako burdinola (Hernani) |
Urumea |
XVI-XVII |
|
35 Ereñotzuko zentral hidroelektrikoa (HernanI) |
Urumea |
XIX-XX |
|
36 Latsako burdinola (Hernani) |
Usoko erreka |
XV-XVII |
|
37 Latsako produktu-kimikoen fabrika (Hernani) |
Usoko erreka |
XIX-XX |
|
38 Abillatseko burdinola eta errota (Hernani) |
Urumea |
XV-XIX |
|
39 Pikoaga-Mandarrietako zentral hidroelektrikoa (Hernani/Urnieta) |
Urumea, Urruzuno erreka, Bezkite erreka |
XX |
|
40 Ubarratuko burdinola eta errota (Hernani) |
Urumea |
XV-XVII |
|
41 Bezkitako burdinola (Urnieta) |
Bezkita erreka |
XVI-XVII |
|
42 Urruzuno Behekoako burdinola eta errota (Hernani/Urnieta) |
Urruzuno erreka |
XV-XVII |
|
43 Urruzunoko zentral hidroelektrikoa (Hernani/Urnieta) |
Urruzuno erreka, Bezkite erreka |
XX |
|
44 Urruzuno Goikoako burdinola (Hernani/Urnieta) |
Urruzuno erreka |
XV-XVII |
|
45 Olaberriagako burdinola (Hernani/Urnieta) |
Urruzuno erreka |
XVI |
|
46 Etxolaberriko mineral errota (Hernani) |
Kartola erreka |
XX |
|
47 Pikoagako burdinola eta errota (Hernani) |
Urumea |
XVI-XIX |
|
48 Pagoagako burdinola (Hernani) |
Pagoaga erreka |
XV-XVII |
|
49 Pagoagako errotak (Hernani) |
Pagoaga erreka |
XX |
|
50 Santiago-Abañoko zentral hidroelektrikoa (Hernani/Errenteria/Arano) |
Urumea |
XIX-XX |
|
51 Aparraingo burdinola (Hernani) |
Urumea |
XVI-XVII |
Katalogoa, eranskin moduan, industria horietako banakako fitxatan aurkezten da. Bertan, elementu bakoitzaren ezaugarri nagusienak jaso dira, multzoaren barruan zenbait atal kontutan edukita:
• Kokapena. Aprobetxamendu bakoitzaren kokapena jasotzen da, kokalekua identifikatzen duen argazki batekin eta gutxi gorabeherako plano batekin batera.
• Eraikinaren aztarnak. Aprobetxamendu hidrauliko horiek osatzen dituzten elementuetako bakoitza deskribatu da, hau da, presak, kanalak, ekoizpen-instalazioak eta abar. Askotan, elementu horiek desagertu egin dira, eta, beraz, dokumentazioak horri buruz ematen dituen datuak eskaintzen dira.
• Datu historikoak. Multzo horiekin lotutako gertaera historiko nagusiak aipatzen dira, haien bilakaera berezia markatzen joan direnak. Askotan, eskuragarri dagoen informazioa gehiegizkoa denez, alferrikakoa izan daitekeen datu oro alde batera utzi da.
• Eranskin grafikoa. Eranskin honetan multzo bakoitzaren argazkiak eta planoak sartu dira, bai zaharrak (halakorik izanez gero), bai berriak.
Oro har, irakurketa zaildu baino egingo ez luketen deskribapen zehatzegiak edo teknikoak alde batera utziz, ahalik eta testu arinena aurkezten saiatu gara. Testua oso arina da, irakurlearentzat astunegia izan ez dadin.
Katalogo horretan modu bereizgarrian landu dira aztertutako puntu bakoitzean kokatutako ekoizpen-jarduerak, nahiz eta haietako batzuk leku berean egon. Ekoizpen-jarduera horietako bakoitzak ezaugarri bereiziak zituen, hau da, lehendik dagoen azpiegituraren zati bat aprobetxa badezakete ere, azpiegitura hori beren ekoizpen-premia espezifikoetarako berregokitua izango da. Kontutan eduki behar da Jarduera horietako bakoitzak, lehendik zeuden azpiegiturak aldatu zituela (presa, eroanbide-kanala, makina-etxea), behar zuen erabilerara egokituz, berreraikiz edo behar horien arabera eraberrituz. Eremu bateko azpiegitura berberen bilakaera eta aprobetxamendu horren adibide garbi bat Fagollagan dugu. Multzo horretan, eta gune bera “partekatuz” ikusiko dugu nola garatzen diren denboran zehar hainbat ekoizpen-jarduera:
• burdina ekoizteko burdinola (XV. mende bukaeran jardunean eta utzita).
• 1627an eraikitako burdinola berria eta jardunean 1856 arte.
• paper-fabrika jardunean 1869 eta 1887 artean
• zementu-fabrika 1903 eta 1907 artean
• 1929an eraikitako zentral hidroelektrikoa, egun oraindik jardunean
Guztira, bost fitxa desberdin leku bererako, nahiz eta kasu hau benetan ezohikoa izan. Aztertutako elementu gehienek, ekoizpen jarduera bakarra izan dute Historian zehar. Antzeko zerbait gertatuko da beste kokaleku batzuekin, baina eskala txikiagoan (Eziago, Epele edo Ereñotzu).