Urumea bailaran zehar
1. SARRERA
Uraren erabilera historikoak erabilgarritasun ugari ditu, eta gure hizkuntza arruntean aldagarritasun handiko hitza da, askotariko esanahiekin. Antzinaroan, gure ingurune hurbilenean, denbora neurtzeko edo urteko zikloak “urtea” edo “urtarrilla” hitzekin ixteko ere erabiltzen dugu. Funtsezko kontsumo-ondasuna da, eta ia ordezkaezina, erabilera eta aprobetxamendu ugari dituena, bai gure herriak elikatzeko edo saneatzeko, bai industria-aprobetxamendurako tresna gisa, bai, besterik gabe, gure aisialdirako.
Hornidura hidraulikoaren funtsezko iturrietako bat, hain zuzen ere, gure ibaietan dago, eta zehazkiago, Urumea ibaian. Ibaiak bizitzaren adierazgarri argienetako bat dira. Gure izatearen hainbat etaparen irudikapena dira, eta halaber, ametsetako espazio ere ba dira. Ibaiak gure tresna mekanikoak funtzionarazteko erabili ditugu. Aspaldiko harreman horren historia, oro har, oso positiboa izan dela esan daiteke, nahiz eta prozesu horretan, ia beti, kaltetuena ibaia izan den, ibaiaren ibilguak aldatu edo desbideratu izan direlako edo bere baliabide naturalak ustiatu egin direlako.
Zehazki, gizakiak beti ikusi du gure ibaietako uretan funtsezko tresna bat bere aprobetxamendurako eta onurarako, bere lana arintzeko tresnak sortzeko, edo bere makinak mugitzeko behar duen energia sortzeko aprobetxatzeko, edo, besterik gabe, bere ekoizpen-prozesuetarako funtsezko lehengai gisa (paper-fabrikak edo ehun-industriak, adibidez). “Ibaiaren kultura” oso batez hitz egin daiteke, non gizakia eragile aktibo bihurtu den ingurune natural hori eraldatuz, batzuetan modu konponezinean.
Urumea ibaia, Hernani eta bere Eskualdearentzat bere benetako bizkarrezurra da, mendeetan zehar bere bizitza ekonomiko eta sozialaren garapenaren oinarri izango den ardatza, eta, hedaduraz, bere komunikazio arteria nagusia. Ezin dugu ulertu gaur egungo paisaia hernaniarra, are gutxiago haren bilakaera historikoa, Urumea ibaiak sare horretan esan nahi duena gabe.
Lan honen helburua, funtsean, Urumea ibaiarekin lotutako aprobetxamenduen eta erabileren ezaugarriak behatzea izan da, eta nola eboluzionatu duten denboran zehar, unean uneko beharretara egokituz. Lan hori egiteko, Hernaniko Udalaren laguntza paregabea jaso dugu, “Hernaniko industria-ondarearen azterketa Urumea Bailaran zehar” Bekaren bidez.
Egitasmoa, Hernaniko Kultur Ondarea ezagutarazteko eta hedatzeko asmoarekin proposatu zen. Historikoki, Urumea eta bere ibaiadarrak herriko jarduera industrialaren bizkarrezurra izan dira. Erdi Arotik industria desberdinak kokatu izan dira beren ibaiertzetan, eta batzuk horrela jarraitzen dute nahiz eta garai bateko garrantzia gutxitu (beste energi iturriekin alderatuz). Urumea ibaia funtsezkoa izan zen bai garraiobide bezala eta bai makinak abiarazteko energia iturri bezala. Ibaiertzetan industria mota ugari finkatu izan dira: burdinolak, errotak, irin-industriak, zementu-fabrikak edo zentral hidroelektrikoak besteak beste, batzuk oraindik gaur egun mantentzen direnak. Ikerketaren helburu nagusiena Urumea ibaiarekin lotutako Ondarearen garrantzia azpimarratzea izan da, Hernanirekin lotuta dagoena bereziki. Industria hauei buruz dagoen ezagutza oso urria izaten da eta maiz denboran zehar luzatu diren estereotipoetan oinarritutako informazioa da.
Lan eremua Urumea Bailara osoa izan da nagusiki, Ergobitik Aranoko muga arte gutxi gorabehera. Bertan ez da Urumea ibaiaren ibilgua sartu soilik, baita bere ibaiadarrak ere, Bailara bere osotasunean hobeto ulertzeko (Karapote, Portu, Osiñaga, Epele, Urruzuno, etab.). Horren erakusgarri dugu identifikatutako ia 50 ingenio edo elementuetatik hogei bat baino ez direla Urumea ibaitik zuzenean elikatzen; gainerakoa, ibaiadarretatik elikatzen da. Hori dela eta, erregistratutako elementu gehienak Hernaniko udalerrian daude, baina beste asko inguruko udalerrietan, Urnietan, Donostian, Errenterian edo Aranon, adibidez. Denak berdin sartuta daude, ikerketaren ardatza ez baita udalerria, Ibaia bera baizik.
Atal honetan, eskerrak eman behar dizkiegu modu batean edo bestean lan hau sortzen eta garatzen lagundu duten pertsona eta erakunde guztiei. Bereziki, Hernaniko Udaleko arduradun politiko eta teknikoek uneoro emandako laguntza eta babesa eskertu behar dugu, Koro Etxeberria eta Txuso Gomez. Era berean, ezin dugu alde batera utzi kontsultatutako artxiboetako teknikariek erakutsitako dedikazioa eta interesa. Eskerrak eman nahi dizkiegu kokaleku horiei buruzko informazio interesgarriak eman dizkiguten Urumea ibaiko bizilagun guztiei. Horiei guztiei eta lan honetan parte hartu duten beste anonimo askori gure eskerrik beroenak.