HERNANIko
Udala

 

4.2.
BASERRIA

 

      Sarritan emakume baserritarra, euskal emakumearen prototipotzat hartu izan da. Familia barruan, jendarteko oinarrizko zutabe gisa hartzen zen eta emakumea boteredun gisa aurkezten zen. Ikusiko denez, ordea, jendarteko beste esparru guztietan bezalaxe, Frankismoaren eragin gehiago eta gutxiagorekin, aurretik eta ondoren, gizon eta emakumeen artean sortutako desorekak nabariak dira, baita baserrian ere. Sexuen arteko lan banaketa, aisialdiaren erabilera desorekatua, maiorazkoa edota harreman sozialak, horren lekuko dira.

      Baserriak bere baitan, berezitasun batzuk ditu beste esparruekiko; etxea eta lantokia bat izatea, ekonomia formalarekiko harreman txikiagoa izatea (soldatarik ez eta diru sarrerak produktuen komertzializazioaren baitan), garraiobideak mugatuagoak eta distantzia/denbora handiagoak behar izatea (baserrien artean alde nabarmenak bazeuden ere), lana kanpoan ere egin behar izatea (eguraldiaren eta urtaroen eragina) eta lana “lotua” izatea (animaliekin eta produktu freskoekin lan egitearen ondorioz), esaterako. Era berean, guda ondorengo Frankismo hartan, eguneroko elikadura bermaturik izateko aukera handiagoa zuten, Estatuak baserrietan eta baserri auzoetan eragiteko aukera gutxiago izan baitzuen eta euskararen transmisioa eta erabilera mantendu ziren, besteak beste.

 

 

 

 

4.2.1. Baserriko lan banaketa

 

      Aurretik aipatu den moduan, baserrian ere sexuen arteko lan banaketa ematen zen, nahiz eta eginbehar batzuetan lana partekatu. Beste esparruetako emakumeen modura, “etxeko lan” deituak izan diren guztiak emakumezkoei zegozkien; elikagaiak prestatzea, haur, gaixo eta helduen zaintza lanak, jostungintzako lanaketa abar. Baserriko lanak (baratzeko lanak, animalien zaintza) partekatzen ziren, bertan ere, eginbehar jakin batzuk banatzen baziren ere. Gizonezkoei zegozkien lanak ere baziren (basolanak esaterako). Beraz, “etxeko” esparrua emakumeari zegokion esklusiboki eta gizonezkoa etxeko lanetarako libraturik zegoen. Baserriko lana berriz, oro har, partekatua zen.

 

      “Emakumiak era guztitako lanak iten zituzten, gizasemiak iten ez zituztenak”. (Ereñotzuarrak)

 

      “Goizian sua pixtu poxpoluakin ta heltzia jarri, otordua jarri, erropak garbitu, arropa zaharrak konpondu, petatxuk... denetan haitzen zian, kanpun lan asko!”. (Ereñotzuarrak-gizonezkoa)

 

      “Geo igual belarrak biltzea o zeoze, biharzun emakumiak ta danak!”. (Arantxa)

 

      Era berean Ereñotzuarren ondorengo testigantza honek esaera zahar zehatz batekin lotura zuzena du:

 

      “Gizasemiak etortzeako otordua ez bazeon pronto.... Ufa!”. (Ereñotzuarrak)

 

      “Gizona lanetik datorreneko, sukaldea garbi eta begiak argi”. (Esaera Zaharra, Garate)

 

      Beraz, kasu honetan behinik behin, orduko ahozko ondare kulturalak eta garaiko emakumeen bizipenek bat egiten zuten. Argi azaltzen da, zein zen emakumeen tokia eta eginbeharra. Emakumeek lan guztiak egin zitzaketen arren, lan horiek ez egiteko bestelako estrategiak egon zitezkeen tartean:

 

      “Baserrin ne amak eta jende askok behiak bildu ta dana, baiño ne amak, esaten zuten ne ahizpak, etziotela beiñe utzi ez segan... Ez ikasteko segan ta ezta behiak biltzen e! Zeaitikan bestela gizonak feria jun ta etziala etortzen”. (Arantxa)

 

      Baserriko lana “lan lotua” zenez (animaliekiko menpekotasuna kasu honetan), emakume batzuk lan batzuk ez ikastearen estrategia hartuko zuten. Izan ere, bestela lan horiek ere beraiek egin beharko zituzten. Era berean, gizonezkoen aisialdia nolabait “naturalki mugatzea” ekarriko zuen.

 

 

 

 

4.2.2. “Larre motxian hezitutakoak”

 

      Baserrian lanean edo laguntzen behinik behin, oso azkar hasten ziren. Izan zitekeen, anai-arreben zaintza, babarrunak edota artoa aletzea, ardiak biltzea... lan guzti horiek dozena bat urte bete aurretik eginak zituzten hainbat elkarrizketatuk.

 

      “Ordun jun behar izaten bazun iñistorreta (garoa biltzea ukuiluko zolarako) edo, Eguzkitzakoak laguntzen zion Agerrekoari, ta Agerrekoak Eguzkitzakoari. Ta ordun Eguzkitzakoa zan, harreman handia genun, elkar laguntzen ziran danatan. Puntakoak erantsi behar izaten zaizkion idiei goraino laguntzeko... Santa Barbara berritu zanian idi pare batekin ezin zan materiala igo goraino, ordun bi idi pare behar ziran eta mistar jorna ekartzen zanian.... Ayuntamentuak jartzen zittun lotiak eta egiten ziran sorteatu, sorteoa egiten zanian bakoitza juten zan sorteora eta guri adibidez tokatzen zitzaigun Akola, ta hurrengo urtean Epelerreka, handikan iñistorra jorna ekarri egin behar zan etxea, baino idi pareakin oinez jun eta oinez etortzeko kargakin, Altxarmoneko malda ezin zan igo beste idi parea ekartzen zan Eguzkitzatik, puntakoa ekartzeko. Hoiek hola izaten zian eta beti ni nitzan idi paria jeisten, Altxarmoneaino, Eguzkitzatik. Eta ni nitzan ematen zuna Epelerreka idiak Eguzkitzako osabakin”. (Ihintza)

 

      Eskolak baldintzatzen zuen eguneroko lan jarduna. Eskola bukatu arte, baserriko lanak partekatu behar izaten zituzten eskolan ematen zituzten denborarekin. Halere, eta lehenago aipatu denez, askok eta askok ordea bigarren mailako ikasketarik egiteko aukerarik ez zuten izan eta 13-14 urte beteta lanean hasi ziren esklusibitatez.

 

      “Eskolak ni hamalau urte arte junitzan. Ni hamahiru arte. Ni ikaragarri gustoa jutenintzan; Fagollagan genun guk eskola. Ni berriz Arriatsua jutenintzan; gui dena erderaz itten ziguen, Escuelas Publicas baitzien, mutil ta neskak separatuak”. (Ereñotzuarrak)

 

      “Inguru ruralaguan neska ta mutilak batea juten ginan eskola ta euskeraz gainea”. (Ereñotzuarrak)

 

      Azken testigantza hauek, Frankismoak eta estatuak oro har, baserri auzoetan eragin gutxiago izan zutela baieztatzen dute. Herrian gertatzen zen moduan, arratsaldeetan, “laboreak” ikasten zituzten neskek.

 

      “Eskolan, atsaldetan, josten erakusten zieten emakumiei, bordatu etab. Arreoa (ezkontzarako) prestatzeko ikasten zuten”. (Ereñotzuarrak)

 

      Herritik gertuen zeuden baserrietakoak, herriko eskoletara joaten ziren, herri gunean bizi ziren beste haurrekin batera.

 

      “Colegioko kultura ere hala zan, más bien ‘Sección Femenina’. Ematen ziguten, pues nik ikasi nun dantzatzen, un baile de cada autonomía y una canción de cada autonomía. Yo la sardana bailo muy bien. Dana erakusten ziguten. Dana pero ‘Sección Femenina’, hor sartzen ziran danak, toda España”. (Ihíntza)

 

      “Nei maistrak bien kastigatu zian, bakizu zeatik? ‘cara al sol’ kantatu berzan ta eskua altxata ta nik eskua altxatu ez! Behin enun altxatu!”. (Ereñotzuarrak)

 

      Beraz, baserriak herri gunetik gertu edota urrutiagoko auzo guneetan egoteak Frankismoa eta estatuarekiko eragin gutxiago edo gehiago izan zuen. Auzoetako eskola batzuetan neska mutilak elkarrekin joaten ziten eta eskolak euskaraz ematen ziren. Herri gunean aldiz, neska mutilak eskola ezberdinetan banaturik zeuden eta Frankismoaren eragina askoz ere handiagoa zen.

      Eskolak irauten zuen denboran ezin lanik egin, baina goizean goiz, arratsaldean edo oporretan, ez zegoen etxean lanik egingo ez zuen baserriko seme-alabarik, “larre motxean hezitutakuak” baitziren:

 

      “Ni amakin jutenintzan; ama berdurak saltzen gelditzen zan ta ni esnia partitzea, 6 litroko marmitakin etxez etxe, ta geo bueltan Astiarra eskola”. (Ereñotzuarrak)

 

      “Baserrin leheneanago jun behar nun belarreta merienda ematea, belar biltzen ari ziralako edo artoa ereiten ari ziralako... artoa ereitea edo baratzan porruk aldatzeko laguntzea, askoz lehenago zer ya pasatzen nun, goiza, esnea partitu, magisteritza jun, etxea bueltatu eta gero lana zer”. (Ihintza)

 

 

4.2.3. Baserriko produktuak merkaturatzea

 

 

 

      “Lagun batzuk banittun lotsa ematen ziotenak ta nik, nahiz kalian... nei etzinan lotsik ematen astuakin!”. (Arantxa)

 

      “Hamasei urteako ni plaza jute nitzan Donostia. Juanantonen hartu astua, kargatuba, atzea zijuana gehio ta jeiste giñan Sansonategin barrena behera Martindegia ta Martindegin tarte hortan barrena Txalakan barrena... danak ordun hor sagastiyak zian eta tranbia pasatzen zan goitik, tranbian zubin pasa ta Ergobia. Ergobin eote zian guardabinuak, los guardias municipales ta han pagatu behar izate gendun hoinbeste berdura, ta hoinbeste zama zun gutxi gora behera eta Donostia”. (Arantxa)

 

      Baserriko ekonomiaren zutabe nagusietako bat, produktuen merkaturatzeak edota trukeak zekarren. Izan ere, aurretik aipatu modura, baserriaren ekonomia biziraupenekoa bazen ere, bestelako produktuak eskuratzeko ohikoa zen baserriko soberakinak saltzea. Gerra ondorenean esaterako, oro har baserrietan ez zuten goserik pasa, etxeko produkzioarekin beharrak asetzen zituzten eta. Eta beharrik bazegoen, premiazko beste produktu batzuengatik trukatzen zituzten baserritik lortutako produktuak:

 

      “Baserrikok goseik ez genun pasa (baratza, animalik, arrautzak...). Bestelakok behar ginitunen Donostia jun ta kanbiatu itten ginuzen. Arraultzak saldu ta sardin zaharrak hartu, atuna... Ogia genunian bokadiyuan atuna ta maihonesa jaten ginun!”. (Ereñotzuarrak)

 

      Beste atal batean esan den moduan, baratzeko produktuak, produktu freskoak, esnea eta animalia txikien merkaturatzea, emakumezkoen esku zegoen. Hauek eguneroko lanak izaten ziren, lan lotua, aste egun edo jai egunetan egin beharrekoa. Aldiz animalia handien merkaturatzea gizonen esku zegoan, truke mota hau urtean 5-6 aldiz gertatzen zelarik:

 

      “Ahizpak ta hartu zutenian Bretxan puestua ama ta aurrian jartze zian ta gu... klaro ordun igandietan ta dana, ta ahal gendun guztin laguntzea jute giñan!”. (Arantxa)

 

      “Igandietan esniakin ta aste egunian pues... ni hasi nintzanian ya hamasei urtekin bai, bai, hamabost edo hamasei urtekin baño puestuan beti izaten zan ahizpa”. (Arantxa)

 

      “Hamar urtetatik hogeita hamar urtearte ibili nitzan”. (Ereñotzuarrak)

 

 

      “Esnia partitzea joaten bazan, etxean norbaitek gelditu behar zun”. (Arantxa)

 

      Produktuak merkaturatzea, garaiko garraiobideak kontuan harturik, lan astuna zen; denbora asko eskatzen zuen. Lan eguna beraz, goizean goiz hasten zen.

 

      “Tranbiaraino juteko astuan ordubete; goizeko seiak laurden gutxi jaiki eta beti izaten non inbidi bat... zortziak arte lo itekua, ezintzan; baño ayatu zait e!”. (Ereñotzuarrak)

 

      “Zortzitako tutua, tutua jotzen zituzten fabrikak, hasi laurden gutxitan eta handikan bi minutua beste bat... tuuu, tuuu! Ia ordu laurdena tutua joka! Ni ia orduako batxurizopa inda utzi behar niñan gosaltzeko gizonantzako, eh?”. (Ihintza)

 

      “Marmitak eta dana tranbian bidaldu, ni bederatzitan magisteritza jun, etxez etxe partitzen nitun, Calle Larramendi, Easo, Andia, Hernani eta La Bretxa. Kliente fijoak genitun. Etxea marmitakin igotzen nun esnia. Bi marmita hartu, ta biakin partitzen non. Aurrena, a la calle Larramendi, gero pasaba a Easo, luego pasaba a Andia”. (Ihintza)

 

Hernaniko tranbia Plaza Berrian, 1950.

Iturria: euskomedia.org

 

      Frankismopean gainera, produktuak merkaturatzeko kontrol zorrotzak pasa behar izaten zituzten; bi kontrol aldiko, bat garraiatzen zituzten produktuen baitakoa eta bestea esnearen kalitatearen baitakoa:

 

      “Guk hemen ere bagiñun arbitrios, Francon palazioa bukatzen danian, deklaratu behar zendun zer zamakizun, deklaratu behar zendun zenbat berdura, zenbat esne pasa behar ziñuzen. Eta gero zan beste inspekzioa, Donostian, aber esniai ura botatzen ziozun. Zu marmitakin zoazela harrapatzen bazinun, begiak eme ibili behar zenitun han calle Easo ta bai hantxe zetorrek eta portalian sartu, ta pasatzen zanian atera, osea tranpak, tranpak, holakoxe istorik genitun garai haietan. Urte haietan guztitan bazan arbitrios ta bazan inspekzioa esniana. Sartzen zuten termometro bat bezala ta ura bazakan edo ez ta dana beak ustutzen zizuten bazeraman ura”. (Ihintza)

 

      Garaiko egoera kontuan hartuta, legeari “tranpa” egitea ohikoa zen, irauteko. Frankismoak bultzatutako arrazionamendua tarteko eta oinarrizko produktuen eskasia medio, “merkatu beltza” indartu zen. Aurretik aipatu modura, “estreperlo txikia” emakumeei zegokien eta merkatuko postuak erabiltzen zituzten estalgarri gisa.

 

 

      “Batzuk Bretxa; bestiak San Martinea, bakoitzak bere lekua zun; esnia, berdurak, fruta...”. (Ereñotzuarrak)

 

      “Jarri zuten puesto bat Bretxan para sobrevivir”. (Arantxa)

 

 

4.2.4. Lan, lan eta lan, aisialdirako tarterik gabe!

 

      “Lana baserritik kanpo? Nahikua baserria eta etxia ta gañea Donostia jun biharra”. (Ereñotzuarrak)

 

      Baserriko lanek denbora eskerga eskatzen bazuten ere, etxeko lanak emakumeek egiten zituzten. Etxeko kideen otorduak prestatzea, arropa garbitzea... eguneroko lanak ziren:

 

      “Ni makina bat aldiz Donostitik etorri eta jun naiz gizonai bazkaia ematea mendia”. (Ereñotzuarrak)

 

      “Ni Donostitik etortze nitzan ta pues arropa pixkat beratzen jarri ta geo itturia jute behar izaten gendun garbitzea zeaitikan etxian urik etzan, depositua bertan baño gue etxia nola altugo zeon ta geo etzan aillatzen argiyik e...”. (Arantxa)

 

      “Atsaldetan negun jostea, goizian esnia partitu eta lan guzik indiakuan, jostea... Beharko gustatu, bestela lanea atxurrakin jun biharko ta...”. (Ereñotzuarrak)

 

      Herri guneko emakumeen modura, baserrietan ere zelofan poltsak egiten zituzten bertako emakumeek, diru sarrera estra gisara.

 

      “Etxian in lan poltsak (zelofan) geo Zikuñagako fabrikako, boltsak karameluentzako. Zinkoneko fabrikak etxian iteko lana ematen zun”. (Ereñotzuarrak)

 

      Ez zuten ia denbora librerik izaten, lana, lana eta lana:

 

      “Enun denborik izaten. Beandu jun baserria, ya bazkaltzeko ordun bazkaldu, geo pixkat etzan, siesta pixka, gutxi; ta geo izaten zenun, arropa data, bestia data...”. (Arantxa)

 

      Gizonezkoek gogor lan egiten bazuten ere, beren lana ez zen, orokorrean, hain lotua. Emakumeen kasuan gainera, gizonezkoen ordutegien menpe egon behar izaten zuten. Izan ere, otorduak prestatzea emakumezkoen lana zen.

 

 

      Aisialdirako ia ez zuten tarterik baserriko emakumeek, gizonezkoek berriz askatasun gehiago zuten; tabernara jokora, pilota partiduetara, azoketara... tarterik bazuten, probestu ohi zuten.

 

      “Emakumiak lanea juten zian, gizonak alperrik etxian gutxi eoten zian”. (Ereñotzuarrak)

 

      Neskatxoek zuten aisialdirako ia aukera bakarra jai egun arratsaldeetako erromeria izaten zen.

 

      “Tilosetan askotan jutenintzan ni, baño piezik dantzatu be etxea; sei ta erditan haste baitzan, kar, kar, kar, etxea junbiar! Amona leihotik sumatzen non nik ‘eee’ eztarria earki muitzen zun...”. (Ereñotzuarrak)

 

      Urrutiko baserrietako neskatxoek ordea, aisialdirako tarte hori ere mugatuago zuten eta etxeko kontrola zurrunagoa. Erromeriako unean jendartean indarrean zeuden genero rolak erreproduzitzen ziren; gizonezkoa gonbidatzailea, aktiboa, dirua duena, botereduna azken batean. Emakumea berriz, gonbidatua, pasiboa, dirurik ez duena, ezezkoaren botere mugatua duena:

 

      “...Mutilei esperuan limonada hartzeko, guk ez ginun diruik izaten ta...”. (Ereñotzuarrak)

 

      Era berean, baserritarrekin lotura zuen guztiak, gutxiespen-zentzu bat hartzen zuen, oro har, baita erromeria egiten zen tokiak ere:

 

      “Oialumek fama txarra zun ‘baserritarrena’ Tilosek beste zea batzun...”. (Ereñotzuarrak)

 

      Era berean, euskaldunak eta baserritarrak batez ere, gudaren galtzaile izanagatik, baztertuak eta gutxietsiak izan ziren, hiria (boterea) eta landaren arteko tentsioan:

 

      “Aurrea ateatzeko o lo quesea bi puesto hartu zuten eta geo han puestuan joe oso gaizki pasatze zuten han nere ahizpak, zeatikan las rojas, de las republicanas, ta ordun... zeak jute omen zian milizianuak hola zeoze eostea, gazta ta”. (Arantxa)

 

      “...Para cualquier papel del ayuntamiento y tener que expresarse en castellano. Para cualquiera que bajaba del caserío e igual no le timaban, pero esa gente salía con la sensación de me han timado. Se le ha engañado más a la gente de caserío que a la gente que ha venido (Espainiar Estatuko migranteak)”. (Maite)

 

 

 

4.2.5. Ezkondu eta gero; hobeto!

 

      “Ezkondu ta gizon bakar bat, bestela zazpi gizonen zeak garbitzea eta egunero Donostia ta bueno...”. (Ereñotzuarrak)

 

      Goiko testigantzan antzematen denez, neska gazte askok “neskame” gisa egiten zuten lan, baserriko gizonen “neskame”. Lanen banaketa asimetrikoa zen, “etxeko Jaunen” menpekoa. Jokabide hori naturalizatuta zegoen, “emakumeek egin beharrekoa” baitzen. Ezkontzean aldiz, emakumea boteretu egiten zen “etxekoandre” bilakatuz. Gizonen menpeko izaten jarraitzen zuten, lanen banaketa asimetrikoa mantentzen zen, baina emakumeak erabakiak hartzeko “eskumen” gehiago lortu ohi zituen, “etxeko martxaren ardura” hartuz, oro har:

 

      “Gure etxian emakumiak eman bihar du etxeko martxa, bestela alperrik da gizonak lana ittia ez bakizu ondo administratzen. Ganadua, o holako zerbait zanian, pues hau ingo deu, hola, hoiya gizonana zan, hoi gizonena zan”. (Arantxa)

 

      Baserria unitate gisa ez banatzeko, baserriaren biziraupena mantentzeko, seme-alaba guztietatik bat geratzen zen “etxeako”. Maiorazkoaren baitan, etxeko seme edo alaba zaharrena izan zitekeen:

 

      “Zaharrena gelditzen zan etxiakin ta bestiak fuera. Gizon o emakume? Gizonak. Baño (emakume izena, baserri izenekoa) bea gelditu baserrikin; anai zaharrena hamalau urtekin Argentina juntzan ta... etorri ta jun hala dabil. Makina bat lana indu (emakume izena, baserri izenekoak), ta iteu! Baño normailian gizonezkua izaten zan etxeako, hamahiru senide ta bera nagusi, etxeko karga beak hartu!”. (Ereñotzuarrak)

 

      Beraz, emakumeak ere izan zitezkeen “etxeako”, baina gertaera ezohiko moduan aipatzen dute ereñotzuarrek. Maiorazkoa gizonezkoarekin irudikatzen dute.

 

      “Ni nagusi ta etxekoandre!”. (Emakumea-Ereñotzuarrak)

 

      Testigantza honek argi adierazten du baserriko bi rol nagusien arteko bereizketa; nagusia eta etxekoandrea. Oro har, nagusia gizonezkoa zen, “etxeko ja una”, azken erabakiak bere baitakoak ziren; jabetzak bere izenean egongo ziren, bere sinadurak izango zuen boterea. Emakumeari aldiz, botere kuota bat aitortzen zitzaion/etxekoandrearena”, etxeko martxa bere baitakoa zen eta etxeko ekonomiaren kontrola ere, berak eman zezakeen. Aurretik aipatu moduan, 1975eko datu ofizialetan hiru emakume baserritar zeudela azaltzen zen; gizonezkoak berriz, ehun eta hogeita hiru.

 

 

      “Ni de tripa handiyakin kanalea jutenintzan arropa garbitzea”. (Ereñotzuarrak)

 

      Bestalde, aipatzekoa da baserriaren baitan ere bazirela klase sozialak: neskame eta morroiak klase baxuenekoak izanik:

 

      “Gu morroiakin bizi izandu gera, neskamea ere bagendun, baino morroiakin bizi izandu gera, apopiloak ere bagenitun... Goizen egin lana fabrika batean eta arratsaldean genun baserria lana egiteko, hori ezautu det nik etxian, morroiakin atera da ama...”. (Ihintza)

 

      “Nola ginan gu aberatsak, garai hartako aberatsak. Guri ez zitzaigun ezer ere falta, ta nola geunden kolegion... morroiakin giñan, baino batek uzten bazun, pues Leitzakoak izan ditugu, Hernanikoak izan ditugu, izandu ditugu morroiak de toda las clases”. (Ihintza)

 

      Testigantzok, Teresa del Vallek (1985) emakume baserritarren orduko idealizazioen (Euskal Matriarkatua/matrilinialitatea) gainean ateratako ondorioetako batekin bederen, bat egin beharrean gaude; emakumeari egozten zaion boterearen eta honek errealitatean aurkezten duenaren artean ematen den ezberdintasuna nabaria da.

      Kalean bezala baserrian ere, emakumeen lana ikusezintasunera egon da kondenatua. Ez da lan gisa aintzat hartua izan, ez behintzat gizonen lanaren modiikoa. Emakumeek ere modu naturalizatuan hautematen zuten, eta dute oraindik, beren lana eta egindako esfortzua gutxiesten dute.

 

      “Baserritarrak baserrin ateatzezunakin bizi behar zun, lana zunak hile bukaeran bazun dirua. Halere askok baserrin ere jarraitu lanian, hoi latza da; fabrikan lan in ta gañea etxiai kontu in; Fabrikakua in ta mendi ajutzian”. (Emakumeak gizonengatik-Ereñotzuarrak)