Saltar al contenido

Título y logo de la página

Ondarea guztiona delako
 
Mostrar/ocultar menú principal de navegación
Bertsoaren haria Hernanin
Estitxu Eizagirre Kerejeta, 2014
 BERTSO PAPERAK | GERRAKO BERTSOAK | 1940 arte 

 

gaiak

GERRAKO BERTSOAK

 

 

SAN INAZIO LOIOLA’KOAREN ALABANTZAK. TXABOLATEGI

 

 

      Bertso auek, Aita Jose Inazio Arana’ren bildumatik ditugu. Moldiztegi-izenik gabeko bertso-paper bat da. Beste bertso-paper bat, Azpeiti-an: Pablo Martinez-en Moldizteguian argitaratua, iru tokitan arkitu degu: Getari’n, Balentziaga apaiz jaunaren eskutik; Oxford’ko Bodleyan Library’n; eta Chicago’ko New Library’tik, Bonaparteren paperetatik. Chicago’ko paperak oar auek ditu eskuz erantsita: «S. Inazio-ren zillarrezko talluaren condaira». Eta: «1828-aldean baserritar batec egin, eta berriro molderatutaco itz neurtu amarrecoac».

      Bertsoak noiz jarri ziran edo aurreneko aldiz noiz argitaratu ziran adierazteko, paper batean 1816 urtea ageri da, eta beste batean 1828.

      Nor izan ote zan bertso auen egillea? Aita Arana’ren bilduman azaldu dan moldiztegi-izenik gabeko paper ortan, izenburuaren gaiñean, eskuz idatzita, iru itz auek irakurtzen dira: »Del famoso Chavalategui».

 

      Bertsoak ulertzeko azalpen historikoak

      Konbentzioko gerra 1793’an asten da. Urrengo urtean, frantzesak Loiola’z jabetzen dira, eta jesuiten etxean soldadu-talde bat uzten dute. Gipuzkoa’ko Diputazioak agindu bat ematen dio orduan ixilka Elgoibar’ko Pedro Larrunbide’ri: Loiolam indarrez edo al duan moduan sartu eta ango gauzarik baliotsuenak ateratzeko. Larrunbide, soldadu eta boluntario berreun gizon artuta, Loiolam sartzen da eta amabi kaja betetzen ditu. Oietako batean, San Inazioren irudia, desarmatuta. Elgoibar’era eramaten ditu kaja oiek, eta andik Madrid’era. Frantzesak, mengantzaz, Larrunbideren etxea sakeatzen dute.

      Frantzia eta Españia’k 1795’ean egiten dute pakea. Andik bi urtera, 1797’an, jesuitarik ez baitago eta berak gerra ortan beren Urdazubi’ko etxea galdu baitute, Loiola’n bizitzeko baimena lortzen dute premonstratenses izeneko prailleak. San Inazioren irudia ere badator Madrid’tik, eta Loiola’ko aldare nagusian jartzen da. Urdazubbko beren etxe ori berritutakoan, 1806’an, ara dijoaz erlijioso oiek; eta Loiola’ko zaintzalle Migel Pizarro gelditzen da, Extremadura’koa bera, bere bi seme Pedro eta Joserekin.

      Loiola ondoan, eguzki aldera, bada beste etxe aundi bat, sei arkupe dituana. Gaur egunean gogo-jardunak egiteko erabiltzen bada ere, garai batean ostatua zan. Ostalaria, berriz, Fernando Erauskin zeritzan. Bertsoak bentero deitzen diote. Anai bat ere bazuan, Juan Bautista izenekoa. «Bernardo txikia eta hermano Bautista» esaten die laugarren bertsoak, leenengoaren izena aldatuz. Bi anai oiek eta beste bi lagun izan omen ziran irudia salbatu zutenak, laugarren bertso orrek dionez. Baiña beste iru esan bearko luke, Pizarro aita eta bere bi seme izan baitziran. Irugarren bertsoak onela dio:

 

Orain bidaltzen dute

kausa apuntean,

ori guardatzeko

leiaiak nor ziran

 

      Ain zuzen, Loiola’ko artxiboan bai omen da berrogei ta amabi orrialdeko memoria bat, Migel Pizarro’ren seme gazteenak, Josek, idatzia, gertaera auek danak kontatuz. Ori izango da dalako apunte ori.

      Frantzesteko gerra asi zanean, 1808’an, Pizarro orrek, bere bi seme oien eta Erauskin bi anaien laguntzarekin, San Inazioren irudia eta beste gauza asko pareta-zulo batean sartu zituzten, pareta berri batekin dana estaliz. Orixe da bigarren bertsoak aitatzen duana.

 

        1

Aita San Inazio,

zure milagroa

urte gutxiz onoztik

orain igaroa,

lengo guziyak baño

au da geiagoa.

Ni zure alabantzak

esatera noa,

basta da zaitugula

probintzianoa.

 

        2

Santu glorioso au

pareten artean

kolejiyoan gorde

zuten presentean.

Gero pentsatu zuten,

andik irtetean,

para obeko zela

kajatxo batean,

bestela gaur Frantzia’n

egon zitekean.

 

        3

Aita San Inazio,

sarturik lurpean,

frantzesaren bildurrak

dago iru urtean.

Orain bidaltzen dute

kausa apuntean:

ori guardatzeko

leialak nor ziran.

Zu nai zinduztekenak

badira Nortean.

 

        4

Bernardo txikia ta

hermano Bautista,

beste bi ere fiñak

ziran zure gisa.

Emanagatik ere

milla topaitza,

kontuz aterako da

zuen autik itza,

gauza delikaduak

isillik bebiltza.

 

        5

Aguztuko egunean,

illaren iruan,

parisiyua franko

badu inguruan.

Ustez egonagatik

toki seguruan,

ez geiegi fiatu

oraingo munduan,

galdutzeko lau beatz

falta etzenduan.

 

        6

Aita San Inazio,

zure relikia,

benteruak gordeta

maitero irukiya.

Frantzesak orren billa

ainbeste porfiya,

infame traidoreak

zuten urrikiya,

etzutela billatu

zu zeunden tokiya.

 

        7

Asko trabajatu da

bentero Bernardo,

lagunak billaturik

santu orren bando,

frantzesai bere botuz

ez diote emango.

orrek merezi luke

zerbait agirando,

munduan pasa dezan

bere zartzia ondo.

 

        8

Bernardo saiatu da

bere auzo legean

santu au guardatzen

gau ta egun pelean,

minuto guzietan

frantzesen mendean.

Arkitu diotela

etsi du azkenean,

susto bat aztuko da

galdu eztanean.

 

        9

Difuntu glorioso

Hugarte-mendia,

Patriyari ziyona

amoriyo andiya.

jakitera etorri da

kontu oin berria,

bazuten aspaldian

norbaiten premia,

Bernardori galdetu,

ark daki egiya.

 

        10

Zeruko santu eta

santen egunean,

ditxoso au zugana

etorri zanean.

Jakitea zeneukan

zere poderean:

ondotxo gorderikan

usotegipean,

kajan enterratuba

sarturik lurrean.

 

        11

Mendizabal jeneral

fama aundikoa,

Españia’n bada ta

gizon benditoa.

Rezibitu degu

orren abisua:

Bilbao’ra pasatzeko

dala prezisoa,

gabatxoen artetik

agudo bijua.

 

        12

Aita San Inazio,

guazen igesi,

ez gaitezke Loiola’n

deskantsuban bizi.

Sinplemente galtzia

ez luke merezi,

badaki dirala orain

frantzesak nagusi,

etsaien eskuetan

bere burua utzi.

 

        13

Telleria jauna ta

letradu Arizpe,

allegatu dirade

santu onen eske.

Gauzarik onena

disponi bezate:

Bilbao’ra pasatzeko

arren jai edo aste,

peligroan dagoala

frantzesakin uste.

 

        14

Lenbiziko irteera

zuen Azkoiti’ra,

korrejidore jauna

dagoen tokira.

Probintziako buru

orain berok dira,

beste lekutan baño

emen obeki da,

eramateko asmoak

dituzte urrutira.

 

        15

Beste mobimentua

zuen Motriku’ra,

karretero triste bat

leial ibiltu da.

Santuak izan arren

illaren itxura,

beti eska zaiozu

fortuna on dizula,

berak sartuko zaitu

zu paradisura.

 

 

        16

Motriku’tik Bilbao’ra,

andik Santanderra,

agudo Coruña’ra

pasatzea obeko da.

Gu baño gutxiago

bildurtzen zan bera,

zergatik probatua

dan lenago gerra,

Cadiz’a juan ezkero

an seguru zera.

 

        17

Abisatu bekio

San Inaziori,

bere probintziara

nai badu etorri.

Luzitu bear badu

komentuak ongi,

au bere parajian

beti da konbeni,

gaizki esaten badet

galdetu edozeiñi.

 

        18

Aita San Inazio,

esperatzen det nik

lagunduko dirala

seguru zerutik.

Soldadu pasa zuben

ainbeste bat pais,

fuertea izandu zen

kanpañetan agitz,

etzeukan onore au

faltsoa izan balitz.

 

 

        19

Azpeiti’ko seme bat

badator ontzian,

alako mariñelik

ezta probintziyan.

Errezibituko da

jaun au Donostiya’n,

engañatzen ezpanaiz

nere iritziyan,

baña eskatzen dute

joan zan tokiyan.

 

        20

Aita San Inazio

barkuan mariñel

frantzesaren beldurrak

ara non dabillen,

oraingoan Cadiz’en,

lengoan Madrid’en.

Mundukoak bagiña

ori bezain fiel...

Etorkizunen berri

orrek bazekien.

 

        21

Iturriaga jauna

zen errezibitzen,

edozeiñ juateak

etzuen serbitzen.

Enpleo andiyetan

nola dan ebiltzen,

erriak argatik du

bedorri epeintzen,

alako prozesio

ederra egin zen.

 

        22

Alako estaduan

santua ekusita,

errezibitu zuten

jaun ori pozika.

Prozesio ederra,

gañera musika,

desonra zeritzaten

nolanai utzita,

ongi egiñak eztu

merezi gaitzika.

 

        23

Alik ere ongiena

errespetaturik,

andetan daramate

soñean arturik.

Boluntariomente

ez du traturik,

ez geiago plantatu

orrentzat barkurik,

eskapo ibiltzeko

eztu pekaturik.

 

        24

Esaten badituzte

egiya justuak,

sei milla erreal beren

badira gastuak.

Prestatu zituztenak

ez daude aztuak,

bueltatzeko denboran

atzera eskuak,

zorra eztu pagatzen

auzoko juzguak.

 

        25

Banderarekin dator

beron Elizalde,

konpañia onraduban,

desluzitu gabe.

Aspaldian ausente

ibilli bada ere,

noizbait egin dirade

Patroiaren jabe,

paraje arrotzian

ezta egon zale.

 

        26

Gizon balientia

Inazio Mari,

konpañia guztian

au da buruzagi.

Agradatzen zitzaion

jende guztiari,

bertso oik argatika

nai diozkat jarri,

orra zure santua

komentura etorri.

 

        27

Agur, Loiola’kuak,

biba Azpeitia,

santuak arkitu du

leneko tokiya.

Etzuen biaje au

agitz egokia,

desluzitua dakar

berniza guztia,

ezta gustora ibilli

beron nagusia.

 

[Antonio Zavala, Frantzesteko bertsoak II, Auspoa 213]

 

 

BORDEL DONOSTIAN SOLDADO (1823)

 

      Bertso auek Jose Maria Satrustegi jaunak argitaratu zituan, bere Bordel bertsularia liburuan, Auspoa’ren 45-46 zenbakian. Berak nundik zituan adierazteko, onela esaten du: «Pedro Lizarraga’ren bertso papera. Eskuz idatzirik dago. Asieran esaten du: «Cantiac formatiac luzaiden Juan Echamendi zenak zorci eun eta lauetan ogoiyan». Orduko hila zen bertsularia, 1879’ko mayatzaren 30’ean. Behar bada Lizarragak bere «kopia» atera zuen urtea izango da asieran duena. Pedro Lizarraga Bordelen denborakoa zen eta, berez, maistrua. Luzaiden, Karrikaburuko semea, paper asko utzi zuen galdu ta erre ez balira».

      Leenengo bertsoak dionez, 1823 urtean Bordel bertsularia «Donostia hirian» zan, «zerbitzuan» (soldaduskan), «liberalitateko bandera berrian».

      Gerra artan, «San Luisen eun milla semeak» deitu zitzaien soldaduak etorri ziran Frantzitik, realistei liberalen kontra laguntzera. Bidasoa ibaia 1823’ko apirillaren 7an igaro zuten. Donostiak, ordea, arpegi eman zien; eta naizta inguru guzia frantzesak artua egon, etzuan amor eman iraillaren 27a arte. Egun artan errenditu zan.

      Frantzesak kanpotik ziran, beraz. Bordel eta bere soldadu lagunak, berriz, erri barruan. Frantzesen aldera pasatzea erabaki zuten bederatzi lagunek. «Desertatu» alegia, berak leenengo bertsoan esaten duanez. (Bando batetik bestera pasatzeko komeriak kontatzen ditu sorta honek).

 

Jose Maria Satrustegi, Bordel bertsularia liburuaren egilea.
Iturria: http://www.euskomedia.org

 

        1

Mila zortzi ehun eta

ogei ta irurian

zerbitzuan ginauden

Donostia hirian

liberalitateko

bandera berrian,

hartarik desertatu

inozentkerian,

miserable erori

etsaien erdian.

 

        2

Hura zen ekainaren

amabigarrena,

gauazko bederatziak,

partitzeko orena;

konda ahala bana

gehiago du pena;

sofritzia ere ahal da

hala dabilena,

etsaiaren esklabo

munduko abilena.

 

        3

Murraila pian sartu

bederatzietan,

kanale bati barna

atera errestan;

bederatzi baginen

konpañia artan,

zenbaitek malezia

zuten beren baitan,

deklaratzera nua

aski doloretan.

 

        4

Murrailatik atera

ondoko segida

errepartitu ginen

oro, bana bida:

seinale garbia zen

ez ginela fida,

guardiak erne zauden

azantzer begira,

kontent ginen bizirik

heltzia zubira.

 

        5

Zubira ginenian,

oro elgarrengana,

presentatzeko lotsa

guardiarengana;

batek, berak juaiteko

hartu zuen plana;

gu bida gibeletik

beldurrez engana:

arribada hunian

sartzeko orena.

 

        6

Arribada baneza

ongi manifesta,

lastima ez laitenik

konpañian ezta:

bi aldetarik tiroka

gure errekesta,

kosta aize bateki,

lur barna tenpesta,

han ikusi ginuen

terribleko besta.

 

        7

Bestaren erretoria

dolore tristia,

miletan aisago da

orai erraitia:

ingurina guzia

etsaiez betia,

miserable zen gure

estremitatia,

ez ginuen dudatzen

an desegitia.

 

        8

Parlamenduko bida,

tristeziareki,

etzanik konserbatu

biziak uroski,

gero frantzesetara

juntatziareki,

nezesario zela

juaitia, preziski,

jeneralarengana

gure arrazoineki.

 

        9

Prinzipal hari nion

eskatu grazia:

«jauna, otoi barkatu

gure ausartzia!

Konpañia badugu

gibela utzia;

desiratzen ginuke

harat laguntzia

konbeni balitzaizu

gutan fidatzia».

 

        10

Errepostua fite

prinzipalak neri,

oben egin liola

bere graduari.

«Jauna, urrikal zite

gure manerari,

biziaz nahi dugu

berme jarri

deus gerta balakio

zure armadari».

 

        11

Soldaduak an ditu

manatzen berehala,

konpañiarengana

lagun gintzatela;

zenbaitek uste zuten

hilak gintuztela,

alegerarik zauden

herioa bezala,

otoitzak guretako

eginik zaudela.

 

        12

Fite konsolatzeko

gaizki abiatu,

desfortunak holako

seinaleak ditu:

gu ere guardiara

zortzi arribatu,

gidari berriekin

bidiari lotu,

jeneralari behar

zela presentatu.

 

 

        13

Jeneralarengana

arribatzen gira

pasaporten artzera

Tolosa hirira;

bi jendarmen artian

atseko Ernanira

an sala polizian

alojatzen gira,

miserabliak, odre

onaren begira.

 

        14

Tolosara arribatu

biharamunian,

ilaren amairu

garren egunian,

zuzenak ginelakotz

opinionian

dekret bat eman zuten

umore hunian

esplikatu gabe zer

kausaren gainian.

 

        15

Dekretatu zenian

Tolosan konpleta,

sententzia emaile

ba zen fornimenta;

nigar iturrietan

iru madamita,

guri ordenatziaz

ainbertze tormenta;

bainan bertzek ereman

ontsa lotu eta.

 

        16

Utzi ginuenian

Tolosa gibela,

segur da bihotzian

pena ginuela;

ordenatzen zaguten

heriotze krudela,

anitz pikarderia

egin ginuela,

Michelenaren plaza

behar ginuela.

 

        17

Billafranka herrira

hurbiltzen pausia,

begien bistan daukat

hango presentzia:

lehenbiziko pena

zepuan sartzia,

bigarrena, esperantza

galtzeko bizia,

hobe zela Jainkoari

bihotza altxatzia.

 

        18

Bertze bi egunetan

gero Mondragora,

irugarrena pausan

dezagun ohora;

gau erdiko jeikirik

bidiari gora,

guri beti bezala

hiltzia gogora,

nonbaitereko ditxa

gabeko denbora.

 

 

        19

Salinasko mendira

gira arribatzen,

unibersalak hasi

gure arrobatzen:

ez diru ez arropaik

etzaigu baratzen,

bertzen zaharrak ditu

soinian paratzen,

halako pobrerikan

ez da paseatzen.

 

        20

Unibersal horiek

zer kaballeruak!

Gerla bertzek egin ta

soldadu beruak;

gizon mañifikuek

dituzte graduak

Herodesen pareko

salbai borreguak.

Legerik ez dakiten

jende barbaruak.

 

        21

Bitoria aldera

berehala martxe,

uste ginuen hiltzen

ginuztela hantxe;

gure kontra espantuz

hango dama beltxek,

presentatu ginela

sobera berantxe,

barkamendurik etzela

guretzat oraixe.

 

 

        22

Gobernadoriaren

gana arribatu,

gure manerak oro

hari deklaratu;

kristauaren legian

harek errezibitu,

bai eta kordetarik

guziak libratu,

nola bere semeak

harek konsolatu.

 

        23

Konsolatu ginituen

kaesa beruan,

eta menbro guziak

paratu libruan;

despatxa gintzazkela

etxerat lerruan,

balitz gure eremuko

zonbaiten graduan:

gure tribunalia

zela Nafarruan.

 

        24

Nafarruako seme

kreatu mundura,

probintzian penetan

ibili ardura;

arribaturik ere

gure eremura,

mila barbaridade

eta arrangura:

purgatoriotarik

sartu infernura.

 

        25

Infernu bat in daike

españolezkua,

ez dute ikusi nahi

presuna justua;

nola zerbitza diron

jendiak gustua?

Beti errespetatzen

dute injustua,

lur huntan dugulakotz

gobernu gaistua.

 

        26

Goberniaren kontra

erreklama naite,

behar den erregela

ez dutela maite;

jende miserablia

arrobatzen dute,

pena da irautia,

erran ahal daite

afer mantenatzen da

sobera tunante.

 

        27

Tunantekeriako

arraza guzia,

damurik utzi behar

munduko bizia!

Odolian dutela

beren noblezia,

negoziatzen dute

mila malezia,

larrutu nahi dute

jende buluzia.

 

        28

Nafarruako serbil

lepondo gorriak,

Luzifer lotsa diro

haren koloriak;

montañesak girela

oro traidoriak,

martier finitzeko

emanez odriak.

Arrasatu balitu

enperadoriak.

 

        29

Zortzira, ehun palo

ordenatu zauten,

duda niz halakuek

arimarik bauten;

ez dakit nehork ere

sinetsiko nauten,

zenbat purgatorio

erakutsi zauten!

Bihotza trankilago

bizi gira aurten.

 

        30

Gure libertatia

ongi etorri dela!

Lehen ikusi dugu

denbora krudela,

estima dezagula

gure amodio fidela;

pena duten guziak

konsola ditela,

atsegin duteneri

egin guri bezala.

 

[Antonio Zavala,
Karlisten leenengo gerrateko bertsoak.
Auspoaren Sail Nagusia]

 

 

ANDOAIN (1837)

 

      Bertso auen gaia, Andoainen, 1837’ko iraillaren 14’an gertatu zan burrukaldia da. Egun ori, Gurutze Santuaren festa da. Orren aitamena, leenengo eta azken bertsoak egiten dute.

      (Liburu berean “Pirala kondairalariak” erderaz narratzen duen bertsioaren arabera, horra bertso jarri hauek kontatzen duten gertakaria):

      Hernanialdean, liberalen tropen komandante O’Donell jarri zuten. Karlistena, berriz, Uranga. Liberalak gehiago ziren artilleriaz eta soldaduz, eta Hernanin zeukaten oinarritik abiatuta, Urnieta eta Andoain hartu zituzten. Karlistek atzera egin behar izan zuten, Oria eta Leitzaran ibaiak zeharkatuz. Liberalek, batez ere ingelesek, herriak hartu ahala, bidean aurkitutako baserriak erre egin zituzten, ehun eta hogeitasei, eta herritar hauek oso haserre eta bengantzarako gogoz geratu ziren.

      Hau dena gertatu bitartean Uranga Nafarroan zen, eta jakin zuenean Tolosatik barrena etorri omen zen, Andoain berreskuratzera.

      Karlisten tropak gutxiago izanik, tranpa jarri zieten liberalei, eta hauek frente egin ezin eta nola hala erretiratu beharrean aurkitu ziren. Karlistek labankadaz hil omen zituzten liberalak, batere kupidarik gabe: koartelera preso eraman beharrean, karlistekin zihoazen herritarrek erretako baserrien bengantza hartu zuten, eta hau oihukatzen omen zuten: “ez da kuartelik su ematen dubenentzat”.

      Hernaniko harresietan babestu ziren liberalak, karlistei herriko ateak itxiz. Berriro Urnietara jo zuten liberalek eta bertako eliza eta ia herri osoa erre zuten eta karlistek aurre egin zieten ostera. Gorabehera hauetan 620 liberal hil ziren, hauetatik bi herenak ingelesak. Karlisten aldetik, berriz, ehundik behera hildako izan omen ziren. O’Donellek besteren zaldiz eta bidean trikornioa galduta alde egitea lortu zuen.

 

O’Donell, liberalen komandantea.

Iturria: http://www.zumalakarregimuseoa.net

 

Uranga, karlisten komandantea.

Egilea: Isidoro Magues. Iturria: https://commons.wikimedia.org

 

        1

Orain abiatzen naiz

paratzen kantuak,

kobardiatu dute

kristino tontuak;

karlistak a cuchillo,

an ziran kontuak;

milagroa egin du

gurutze santuak.

 

        2

Seko gelditu dira

zortzi eun da piko,

zuzen ibilli balira

etzituzten ilko;

etxerik erre gabe

ez dutela utziko,

orañ pagatuko dute

larrutikan pijo.

 

        3

O’Donnell jeneralak

zuela agintzen,

panparroia zebillen

etxeak erretzen;

solamente jaun ori

ez da gaitz izutzen,

kapela galdurikan

Ernanin sartu zen.

 

        4

Kapela galdu zuen,

gañera zaldia,

beste batena artuta

itzuri abia;

gezurrik gabetanik

esan det egia:

traidorea da baña

kobarde andia.

 

        5

Merezi duen gisan

ari naiz ondratzen,

alegiña badabill

bazterrak ondatzen;

mundu guziak daki

gauza ori nola zen,

orren gerra guzia

etxeak erretzen.

 

        6

Orrenbeste bat pena

nekazariari

eman gabe zebillen

Dn. Gaspar Jauregi;

gogor abiatu da

O’Donnell jaun ori,

besterik ezin du-ta

jende komunari.

 

        7

Zer asi duen ongi

ez daki lan ori,

len amar kontrario,

orain dauzka amabi;

jendeak ikasi du

tiratzen armari,

ez geiegi fiatu

abarkadunari.

 

        8

Enemigorik ez den

lekuan baliente,

mundu guztian gaizki

juzkatuko dute;

gero nonbait karlistak

kontra egin dute,

kanpamentuak laja

etxearen truke.

 

        9

Ainbeste kanpamentu

asko zabalduak,

uste ortan etziran

araño biralduak;

aiek guztiak ere

dituzte galduak,

zer zirala uste zuten

probintzianuak?

 

        10

Laguntzalle ez txarra

gañetik naparra,

esan geiago baña

batalloi bakarra;

tirorik egin gabe

baioneta kala,

laister izutzen dira

kristinuak ala.

 

        11

Jainkoak daki zenbat

urdai eta baba,

beste portziyotxo bat

arroza ere bada;

berentzako asmoan

eramana ara,

gu deskantsuan jaten

orain ari gera.

 

        12

Bakallua eta illarra

eta barbantzua,

utzirikan juan ziran

beren arrantxua,

zergatik etzitzaien

eman deskantsua;

aientzako kaltea

gure probetxua.

 

        13

Kantidadez zapata,

arropa ta zaldi,

pozik uzten zituzten

dan guztiak geldi;

arrapatzen zanari

burua bi erdi,

zergatik egin zuten

ainbeste pikardi.

 

        14

Andoaingo elizan

olioa ugari,

arin iriki diye

karlistak beltzari;

dan guztiak utzita

juan ziran itzuri,

bastimentua eraman

diote ontzari.

 

        15

Orra amabost bertso

aspaldiko partez,

aditzera eman det

noski orrenbestez;

aziyo bat polita

eman da nere ustez,

gurutze santuaren

obraz ta birtutez.

 

[Antonio Zavala,
Karlisten leenengo gerrateko bertsoak.
Auspoaren Sail Nagusia]

 

 

MUÑAGORRIREN KANTAK. AGUSTIN ITURRIAGA

 

      (Muñagorriren kantak III) Muñagorriren aldeko kantak ditugu auek ere.

      Bertso auek, Gregorio Mujika zanak argitaratu zituan bere Ernani’ar ospetsuak liburuan, Iturriaga’ren esku-idatzietatik artuta, idatzi oiek berak nun arkitu zituan esaten ez badu ere.

      Bertso-paperetan inprentatu eta zabaltzeko asmoarekin moldatuko zituan Iturriaga’k bertso auek. Baiña ala egin ote zuan ez dakigu, bertso-paper oietakorik bakar bat ere ez degu iñon arkitu eta.

      Bertso auek Iturriaga’renak badira, arenak izango dira, dudarik gabe, onen aurreko bi saillak ere (Muñagorriren kantak I eta II). Aita beraren umeak dirala ematen du, gure iritzirako beintzat.

      Auspoa’ren 71-72 zenbakian argitaratu genituan guk bertso auek; Iturriaga’ren bertso-lan guzien bildumarekin prestatu genituan liburuan, alegia.

      Jose Antonio Muñagorri, Berastegin jaioa, Tolosako eskribaua zan karlisten leenengo gerratearen denboran. Gerraz asperturik, agiri bat zabaldu zuan leenengo bertsoak proklama esaten dio, euskaldunen bandera pakea eta fueroak izan bear zutela, eta besterik ezer ere ez.

      Eskutitz bat ere bialdu zion Don Carlosi:

 

      «SEÑOR: La felicidad de mi país, la felicidad de España, me han prescrito un deber sagrado. Ambas me impelen a buscar los medios de poner termino a la guerra civil (...). Treinta mil familias han desaparecido de nuestro suelo, otras cien mil se hallan reducidas a la más horrorosa miseria.

      Esta desolación, estas desgracias nos han venido por vos. (...) V.A.R. conocerá fácilmente que le es preciso salir de estas provincias. Vos y vuestros consejeros las habéis convertido en un desierto; habéis sembrado en ellas el luto y hacinado a montones los cadáveres. Abandonadlas, pues, cuanto antes.

      (...) Si tenéis derechos a la corona de España, nosotros no nos opondremos a ello; pero sabed que esta no es una guerra de personas y que nosotros, navarros y vizcaínos, no hemos reconocido jamás otros reyes que nuestros fueros y nuestros privilegios.

      ¿Vos queréis reinar? Marchad, pues, a las provincias que os puedan reconocer por rey; (...) Que decida la espada entre vos e Isabel, entre vos y todos los demás pretendientes; pero no contéis más, en adelante, con los esfuerzos de las provincias exentas.

      Abandonad el suelo de Navarra; marchad, señor; nosotros queremos paz.

      (...) Cuartel general del ejercito independiente. En Verástegui, 19 de abril de 1838. Firmado: I.A. de Muñagorri. A S.A., el infante D. Carlos».

 

      Agiri eta eskutitz auetan esanak bertsoetan jarri arazi zituan, beraz, eta Euskal Errian zabaldu.

      Muñagorriren egiñalak alperrikakoak izan ziran. Berak ere azken txarra izan zuan: Elorrio txapelgorriak il zuan, gerra bukatu ta gero, 1841’eko urriaren 14’an, Erasungo Zumarrista izeneko lekuan.

[Antonio Zavala,
Karlisten leenengo gerrateko bertsoak.
Auspoaren Sail Nagusia]

 

Muñagorri Berastegin: Independentzia, Pakea eta Fueroak aldarrikatzen.
Iturria: Zumalakarregi museoa.

 

Muñagorri, emaztea eta alaba Tolosara atxilo eraman zituztenekoa.
Iturria: Zumalakarregi museoa.

 

 

Muñagorriren kantak I

 

        1

Muñagorrik diona

bere prokiamian:

gerrak ondatzen gaitu

bostgarren urtian;

igaz jarri zan Karlos

Madrilko bidian,

bultza zuten atzera,

gerra bere oñian.

 

        2

Agintari onenak

preso daduzkate,

euskalduna izatia

du bakoitzak kalte;

Tejeiro ta Maroto

guzien alkate,

zer gizon oietatik

espera gentzake?

 

        3

Karlos agertu ezkero

probintzi aubetan,

beti bizi gerade

neke ta penetan;

maiz kendu guk duguna,

beñere ezer eman,

bost negar egiteko

nunbait jaio giñan.

 

        4

Semiak soldadu ta

preso gurasuak,

eziñ pagaturikan

kontribuziuak;

trintxera lanetara

gañera auzuak,

dolorezkoak dira

gaur gure pausuak.

 

        5

Kordoiz inguraturik

kostatik Ebrora,

trabaz josirik gaude

bera eta gora;

atzenikan frantzesak

itxi du frontera,

gerrak ez dakar onik

iñundik iñora.

 

        6

Atiak itxi eta

ogia garesti,

artua ere ai da

igotzen poliki;

diruba ezkutatzen da

egunero emendi,

nola bizi geraren

arritutzen naiz ni.

 

        7

Bost urte badijuaz

ta nekian beti,

ia bear ditugu

begiak idiki;

karlistak Ebroz gora

motel eta gutxi,

aien esperantzetan

ez gaitezen bizi.

 

        8

Ainbeste odol ixurtze

ez da doloria?

II da probintzi auetan

gaztien loria;

Patria defenditzea

litzake onoria,

anaia anaien kontra

txit gauza tristia.

 

        9

Oraiñ seieun urte

gutxi gora bera,

Gaztelako reinura

unituak gera;

Gaztelan zein buru dan

ura guk artzera,

fueroak gordezkero,

egin zan papera.

 

        10

Disputarikan bada

zeiñentzat korua,

erabaki bear da

Gaztelan pleitua;

errege edo erregiña

gure deretxua,

beti gorde digula

garbiro fuerua.

 

        11

Zertan sartu gerrara

juez iñorentzat?

Madrilen da tronuba

gaztelaubentzat;

an koronatzen dena

guztion burutzat,

fueroa gordezkero

ona da guretzat.

 

        12

Adiskide maiteak,

ona klaro gauza:

bakarrikan fueroak

dira gure kausa;

aiek defenditzeko

deretxua dauka

probintziko semiak,

ori eziñ uka.

 

 

        13

Relijio santuan

guk elkar arturik,

ez du gure artean

izango kalterik;

len bezela egiñikan

gure funtzioak,

elizetan sermoiak

ta prozesioak.

 

        14

Zori onez berentzat,

gure aurrekoak

beti gorde zituzten

leialki fueroak;

urtero mudaturikan

diputazioak,

Juntan ematen ziran

orduban kontuak.

 

        15

Etzan lapur famarik

diputazioan,

ez da beste soñurik

oraingo denboran;

deitu gabe Juntarik,

illunpe moduban,

artu eman garbirik

ez oi da munduban.

 

        16

Juntak eta apaizak

elkar artu ezkero,

noren beldur gera gu

ez orain ta ez gero?

Gerrak idiki ditu

guztion begiak

unitzeko, ez bagaude

burutik jausiak.

 

        17

Legea autsi ezkero

bizi gera penaz,

legea osa dezagun

laster eta benaz;

pakea etorriko da

ondoren txiterraz,

Muñagorrik diona,

kontentuz ta pozaz.

 

        18

Muñagorri, zu zera, zu,

zorionekua,

bandera altxatu dezu

gure bakekua.

Potentzi ongilleak

emanik besua,

laister egingo degu

bake ditxosua.

 

        19

Probintziano gazte

onorez betiak,

bandera bakekora

guazen guziak;

soldadu, ofiziale,

orobat jefiak,

danak izango ditu

gradu ta agintiak.

 

        20

Potentzi indartsubak

eman dute itza,

egiteko bakiak

prestuak dabiltza;

probintziak bakean

daduka bizitza,

nork ez du bere amaren

sendatu nai gaitza?

 

[Antonio Zavala,
Karlisten leenengo gerrateko bertsoak.
Auspoaren Sail Nagusia]

 

(1874-XII-8)

 

 

KARLISTEK URNIETA HARTU ZUTENEKOA

 

      Bertso auek, 1874-eko abenduaren 7 eta 8-an karlistak Urnietan lortu zuten garaipena kontatzen digute.

      Ez da egillearen izenik esaten; ezta moldiztegiarenik ere.

      (Aita Zavalak, Altzoko Imazek jarriak izan zitezkeela dio liburuan)

 

Hernaniko plaza 1875ean.
Txistulari eta dantzari artean daramatzate gerrako erituak.

 

              Istribillo

      Era, era, Tolosa aldera,

      Loma, bizirik

      sartuko etzera.

 

        1

Milla zortzireun irurogei ta

amalaugarren urtean,

Ama Birjiña Konzepzioko

zan señaladamentean;

zer pasatu dan esango ditut

beltz ta karlisten artean,

Donostiatik abiatuta

Anduaña bitartean.

 

        2

Ernani ortan egin dituzte

beltz oiek juntamentuak,

karlistak sarri menderatzeko

zituzten tratamentuak;

aurrera samar paseak noski

buruzko pensamentuak,

bañan atzean gelditu zaizte

obrazko pulamentuak.

 

        3

Leku danetan gelditu ziran

beltz jende oien ondarrak,

txit penatuak zeuzkan lenago

isillik egon bearrak;

egun oietan azi zitzaizten

mingañetako indarrak,

sustrai gaiztoak edozeiñ garaiz

ematen ditu adarrak.

 

 

        4

Beltz kasta oiek guziak zeuden

arrotu eta jarriak,

itzez aietan nonbraturikan

aiuntamentu berriak,

oien mendean gobernatzeko

beren gustora erriak;

buruz aurrera, ankak atzera

dabiltza parragarriak.

 

        5

Tropak zabalduazi nai beltzak

diru asko aginduta,

ordaindutzeko geiagorekiñ

gero karlistai kenduta;

gisadu ori etzedukaten

ustez gaizki konponduta,

tripako miñak aundiak oraiñ

ori eziñ logratuta.

 

        6

Donostiatik asi ziraden

artan umore onean,

kanpanak joaz Anduaindaño

lenbiziko egunean;

an lo eginda Tolosaraño

gero biaramonean,

probintzi dana konkistatzeko

gerozti nai duenean.

 

        7

Asmo oietan asi zitezten

beltzan tropa alzan danak,

ta Urnietan karlistak topo,

an izandu ziran lanak;

asko ill eta franko eritu,

iges egiñ al zuanak,

zer kontatua badadukea

bizirik juan ziranak.

 

 

        8

Biba Egaña,jeneral ona

euskaldunen arterako,

jendea ondo ideatzen du

atakean asterako;

jefe onari mutil flojoa

nekez zaio aterako,

are animo geiago dauka

oraiñ beste baterako.

 

        9

Premia ere bazegoan da

orra jenerala ona,

merezi du ta eman daiogun

onra, fama eta sona;

azioetan ezagutzen da

nolakoa dan gizona,

bildurrez eta ikaran dago

kontra juan bear zaiona.

 

        10

Biba Mogrovejo Egañarekiñ,

biba Karlos da mutillak,

a cuchillo juan aurrera eta

an izan ziran naspillak;

atake ortan ikusi dira

karlistak batek bost illak,

kinto txarrai konpondu zaizte

baionetakiñ kostillak.

 

        11

Beltz jende oiek ugari ziran

mendi guziak betean,

goizetik arro noranai juango

ziradelako ustean;

gero igasi ibilli bear,

asko izana kaltean,

kinto jendeak eztu balio

euskaldunaren artean.

 

 

        12

Loma jaun ori agintzen zuten,

ura txit grabe eritu,

aiudantea eta soldadu

asko illda ta gelditu;

ikaratu ta igasi asi,

karlistak berriz segitu,

modu artako gizon Ultzerik

ezta iñun suzeditu.

 

        13

Alegiñean gizonak illtzen

moduak dira ikusi,

tiroaz franko botatzen ziran,

asko baionetaz josi;

ezpalirade arropak eta

koartoak kentzen asi,

Donostiraño grano bat ere

etzan juango igasi.

 

        14

Modu batera penagarriak

onelako desgraziak,

lur estalia mutill illakiñ,

amak neketan aziak;

gaizto batzuen pikardiatik

etorri dira guziak,

ill al balitez lau aldiz ere

or badira mereziak.

 

        15

Donostiako beltzak kapoiak

jan nai Eguarrietan,

ez ona gutxi, irureun pare,

etzan txorakeririkan;

bañan etzaie aien ezurrik

jarriko eztarrietan,

gero jakin da karlistak kendu

an dabiltzela dietan.

 

        16

Ostentazio orra beltzena:

kapoia jan nai lukea;

bestetatikan eraman bear,

lanik asko dadukea;

kinto oriek arbia ere

pozikan al balukea,

bai ortzetako miñagatikan

nai aña baledukea.

 

        17

Biba Egaña, txit fiña dala

jendea da oartua,

karlista oraiñ argati dago

bere grandeza artua;

ikara berriz beltz guzietan

ezurretara sartua,

modu askotan degu bentaja

gizon ori agertua.

 

        18

Ea, Egaña, onelaxe fiñ

guziok saia gaitean,

Jaungoiko ona fabore degu

eta arekiñ batean;

Karlos septimo jarri dezagun

al dan lenena Kortean,

deskansurikan ezta izango

ori logratu artean.

 

        19

Sujetatzea ezta komeni

beltz oien Gobiernoan,

ez dute beti ibilli bear

drogan eta trastornuan;

Karlos errege jarriko degu

Españiako reinuan,

an egongo da danoi agintzen

tokatzen zaion tronoan.

 

[Antonio Zavala,
Karlisten bigarren gerrateko bertsoak,
Auspoa]

 

 

HERNANI DAGO PENOSO (1875)

 

Askok dakite nola nik

luzaro egun bat onik

ez daramala Hernanik;

beti tiroka granadapian

dauka Santiagomendik;

gaitz da libratzen argandik,

kaltiak dirade haundik,

egiten diranak handik.

 

Bala bat lehertzen kalian,

bestia berriz aidian,

beti badira bidian;

lo ez dagonak maiz aitzen ditu

tiro soñuak aldian:

egunaz hala gabian,

beti etxietan bian

egon bihar da gordian.

 

Urbietaren herria,

lehenaz etzana berria,

alperrik galdu da ia;

galbai zahar baten itxuran dago

granada zuloz josia;

Kontzejua da hausia,

joan zan aidian guzia,

frankok galdurik bizia.

 

Gerra zan ezkeroz hasi,

izan da zenbait desgrazi,

gaitz asko dira ikusi;

jende asko da gelditu pobre,

herria berriz itxusi;

horla izate ta guzi,

sufritzen diranak bizi,

plazik eztute nahi utzi.

 

Hernani dago penoso,

beti tiropian preso,

hartzen du zenbait balazo;

lenaz gain beste bateria bi

berriak dizkate jaso;

hoiek harturik eroso,

gogor diote eraso,

puskatu nahi dute oso.

 

Bonbakin granadak nahaste,

karkak lehen ere bastante

tira izandu dituzte;

baldin herria purrukatuta

hartzia badute uste,

beste makiña bat urte

pasa biharko dituzte,

eta hartuko eztute.

 

      Bigarren gerra karlistatik du Hernanik soinean invicta titulua. Plaza liberala eta Donostiaren maskor hautsi ezina, karlisten granadapean iraun zuen hilabete luzez herri honek. Mende eta laurden geroago, herio haren lekuko errimatua ekarri dugu hona. Bertsolari ezezagun batek gerrako sufrikarioak islatu zituen, odola bete taupada diruditen zazpi bertsorekin.

 

      Bertso hauen egilea zein den ez dakigu, sinadurarik ez baitu, eta hortaz, anonimoa da. Hernaniri! izeneko titulua darama eta ez da zaila asmatzea bigarren gerra karlistaz ari dela, 1872tik 1876ra Euskal Herria bitan zatitu zuen hartaz, alegia. Zazpi bertsotan gure herriak jasandako zoritxarrak eta liberalek egindako balentriak nabarmentzen ditu egile ezezagunak, aro klasikoko Atenas baten epopeiaren antzera. Hernani liberala zen, eta Donostiaren zentinela lanak egin zituen karlistak erasoan hasi zirenean. 1874an setio ikaragarria jasan zuen herri kaxkoak: bonbardaketak, blokeoa, gosea, beldurra... ondoko bertsoek egun lazgarri haietara garamatzate zuzenean, silabaz-silaba eta doinu ezagun baten airean.

 

 

      Urnietaco doñuba

 

      Gerra karlistetako bertso gehientsuenak bezala, honakoak ere misterio bat dira. Zeinek idatzi zituen? Zein motiborekin? Nork jaso zituen? Galdera askotxo bat-batean. Egilearen berri ez dugu, baina bertsoen lorratzari jarraituz galdera horietako batzuen erantzuna aurki dezakegu. Esaterako, peskizan hasiz gero, segituan ohartuko gara 1875ean idatziak izan zirela eta Peña y Goñi musikariak harmonizatu zituela. Ordainetan, Hernaniko udalak erloju batentzako kate paregabea erregalatu zion musikariari: «como remate lleva (kateak) una granada y en ella ‘bombardeo, año de 1875’ constituyento en su conjunto una magnífica obra de arte» esan zuen haundiki Diario de San Sebastián egunkariak, opariaren motiboa azalduz. Dena den, bertsoak ez ziren 1893 arte publikatu, Ecos de Vasconia izeneko liburuxkan. Kantu bilduma honen egileak Jose Maria Echeverria lasartearra eta Juan Guimon donostiarra dira. Bildumak oihartzun handia izan zuen garai haietako adituen artean, Agur Jaunak kanta ezaguna ere bertan jaso zuten, beste zortziko askoren artean, Hernaniri! izeneko gure bertsoak barne. Hernaniri buruzko bertso hauen ondoan doinua ere irakur daiteke: “Urnietaco doñuba” jartzen du paperean. izena ez da ezaguna, airea aldiz bai (Elizanbururen “ikusten duzu goizean...” bertso ederren doinu berbera da). Baina doinua bertso horiek baino zaharragoa da. Zein da jatorria? Zergatik aipatzen da Urnieta? Badirudi doinuaren benetako izena “Horra nun dan Urnieta” dela, eta lehen gerra karlistan sortu zela, Muñagorri karlista disidentearen bertso batzuk musikatzeko.

 

Oriamendiko batalla. Egilea: Hornbrook, Thomas Lyde.
Iturria: http://www.zumalakarregimuseoa.net

 

 

      Kronika belikoa: herri barrutik bertsotan

 

      Beraz, egile enigmatikoaren baimenarekin, neurri bereziko doinuan jarritako bertsoak leitu edo abestu ditzakegu gaur egun. Lehenengo bertsotik giro dramatiko batean sartuko gara: “...luzaro egun bat onic / ez daramala Hernanic...” esaten da bertan, eta Santiagomenditik botatzen zizkieten granadetaz ondo akordatzen da bertsolaria. Ez zen egoera erosoa. Don Carlosek 1874ko maiatzean erabaki zuen Hernani menderatzea, Bilboko porrotaren zauria itxi nahirik-edo. Horretarako artilleria mordoa ekarri zuen, Oriamendi, Buruntza, Antonenea eta Santiagomenditik gure herria bonbardatzeko. Hernaniko liberalek, aldiz, Santa Barbarako fuertetik erantzun zieten. Bonbardaketak maiatzaren azkenetan hasi ziren, eta karlistek, ikusirik herria ez zela errendituko, biolentzia izugarriarekin jaurti zituzten granadak: “...galbai zar baten ichuran dago / granada zulos josia...” dio hirugarren bertsoak. Deskribapena ezin egokiagoa da, hiruzpalau egunetan 1.000 granada baino gehiago jaso baitzituen herriak (Atzietako etxe bateko horman sartuta bi burni puska ikus daitezke gaur egun, gerra hartako granadak omen dira). Setioa ekainaren 2an amaitu zen, karlistek atzera egin zutenean. Horregatik, ekainaren 2a festa handia izan zen urte luzetan Hernanin, liberalena lehenik eta errepublikarrena gero. Baina maiatzeko erasoaldi frakasatuaren ondoren, karlistek ez zuten etsi eta hilabete luzez jarraitu zuten herri liberala zigortzen. Horretarako bateria gehiago jarri zituzten inguruetan: “...lenaz gain beste bateriya bi / berriyac dizcate jaso...” gerra luze zijoan eta sektore askotatik bakerako deia egiten hasiak ziren. Hain zuzen, sorta honetako laugarren bertsoak ondo erakusten du gerraren etsipena. 1875ean Espainiako Gobernuak invicta izendatu zuen Hernani, karlisten erasoari eusteagatik, eta azken bertsoak dioen bezala tituluba ta diruba eman zion horren truke. Horrela amaitu zen Atenas txiki honen epopeia handia.

 

 

      Bertso-paperak: XIXgarren mendeko propaganda

 

      Bertsoen jatorriaren enigma, paradigma bihurtzen zaigu kasu honetan, normala baita bertsolariaren daturik ez izatea. Bertso-paperak propaganda eraginkorra ziren gerrate karlistetan, baina egileak ez zuen bere izena inon agertzerik nahi, etsaiaren errepresioaren beldurrez. Jakin badakigu, eskuartean dabilkigun bertso sorta bertsolari liberal batek egin zuela, karlisten euskalduntasunaren topikoari muzin eginez.

[Urko Apaolaza, Hernaniko Kronika, 2007-07-29]

 

      Hernaniri eskainitako beste bertso batzuk badira, autore ezagun batek eginak gainera. Serafin Barojak, Pio Baroja idazle ospetsuaren aitak, zortziko bat eskaini zion “garaitu gabeko” herriari, eta honela dio lehen bertsoak: libertade maitea bandera santua, itxu eskergabeak, abotan artua, ez gerade eroriko, egon segurua, ur-meko inguruan zaude landatua. Serafin Barojak idazlan ugari argitaratu zituen euskaraz eta San Sebastian martxaren olerkia ere berak idatzi zuen. Izan al zitekeen Hernaniri eskainitako zortzikoa, gure herriko martxa kuttuna? agian. Baina patuak ez du horrelakorik nahi izan, eta kapritxo historikoetatik kanpo geratu zaigu, ahanzturan.

[Urko Apaolaza, Hernaniko Kronika, 2007-07-29]

 

 

“ERNANIRI” ZORTZIKOA. SERAFIN BAROJA

 

 

Libertade maitea,

bandera santua,

itxu eskergabeak

abotan artua,

ez zerade eroriko,

egon segurua,

Ur-meko inguruan

zaude landatua.

 

Baldin

iñoiz libertadeko

izarren argira

odei arre illunak

bildutzen badira,

oju bat entzungo da

gabaren erdira

deitzen: Ernaniarrak

ta Ernani nun dira?

 

Zutik, Zutik!

Gora! Gora!

Deadarra dijua

gora, gora,

egan mendiz mendi,

erriz erri, esanaz:

Zutik! -anaiari-.

Gora, bada, guziyak!

Zutik dago Ernani

berriz biziya eskaintzen

libertadeari!

Ta ernaniarrak

eskañiezkero

beren biziyak

nai badira,

azkeneko arnasea,

azkeneko zaña

ustu ondoren

bizirik gabe

eroriko dira.

 

Libertade maitea,

bandera santua...

 

      Bertso edo itz neurtu auek, beren izenburu eta ondorengo adierazpenarekin, Jose Manterola zanaren bilduman arkitu ditugu. Eskuz idatzita daude. Emen Ernaniko erriari goralpenak egiten zaizkio, bonbardeoa aitatu gabe ordea.

[Antonio Zavala, Karlisten bigarren gerrateko bertsoak]

 

 

(1875-IX-28) BERTSO BERRIAK

 

        1

Publikatzea deseatzen det

bertso batzuek berriak,

biotz oneko karlista danak

konsolatzeko jarriak;

beltz oiek oraiñ izan dituzte

galera izugarriak,

umildu eta juanak dira

arrotuta etorriak.

 

        2

Milla zortzireun irurogei ta

urte amabostgarrena,

ogei ta zortzigarren eguna

agorreko illarena,

beltz da karlistak Txoritokitan

batalla egin duena,

laguntza izan dute karlistak

gure Jaungoikoarena.

 

        3

Nazionalak, beltz orienak,

goizeti balienteak,

karabiñeroz eta kintoaz

eskiñe danak beteak;

iskanbilla ta arrokerian

aurrena mikeleteak:

sarri artuko dituztela, bai,

karlista txarren fuerteak.

 

        4

Beltz jende oiek Ergobiatik

asi ziraden aurrena,

San Marko aldera Txoritokitan

mikeleteak urrena;

Oiartzundikan sarrera berriz

gero soldadu zarrena,

refuerzoa Renteriati

aitzenean zetorrena.

 

        5

Erdi mozkortu zituzten eta

iskanbilla ta karrasi,

Tragala joaz ekarri zuten

indarra añe pantasi;

gero karlistak tiroka eta

baionetarekin asi,

guziak illko ez baziraden

sarri ziraden igasi.

 

        6

Lurra betean beltz oietati

dira illda geldituak,

lanikan asko bazuten berriz

eziñ jasoz erituak;

egun onetan eztira izan

gustora ibilituak,

jipoi ederra guregandikan

daude errezibituak.

 

        7

Goizean galak zeuzkaten eta

arratserako lutoak,

Tragala-rikan etzuten jotzen,

musikak ere mutuak;

Muerzak bidean berriz tiroka

ondo akonpañatuak,

modu orretan bizi diranak

dira erretiratuak.

 

        8

Beltz jende oiek itxituetan

pantasi asko daukea,

morallak eta artilleriaz

ematen dute nekea;

kanpo librean onelakoa

maiz bagendu atakea,

kinto txar oiek akabatuta

sarri genduke pakea.

 

        9

D. Eusebio Rodríguez degu

gure jeneral berria,

zorionean Gipuzkoara

garai ontan etorria;

orrek eman du beltz oien kontra

batalla izugarria,

berrizko ere bildurrez dago

aren aurrean jarria.

 

        10

Biba Rodríguez jeneral ona,

ontzat bear dit aditu:

balientea berori eta

mutillak ere baditu;

maleziarik ote dabillen

beti kontuz atenditu,

sentitzen bada justizi egiñ,

betiko bertan gelditu.

 

        11

Ernanin berriz gertatu zaie

komeria bat polita,

itzgai ederra bersoetako

baldiñ baneduka dita;

txoro aizeak karlistaegatik

burlagiten ibillita,

gero ederki nozitu due

kastiguak etorrita.

 

        12

Orra karlistak granadaren bat

tira dute Donostira,

leertu ez ta nolakoa dan

jarri zaizkio begira;

nunbait txikia iritzi eta

burlatzen ibilli dira,

leran sartuta eraman due

berak nai duen tokira.

 

        13

Leran jarrita batek aurreti

ganaduari elduaz,

ezin tiratu balitz bezela

balenkakiñ lagunduaz;

jende guzia parraz begira

burlatutzeko moduaz,

txoro aizeak eskarmentatu

gabeak zeuden munduaz.

 

        14

Urrengo egun berean berriz

Ernaniara tiratu,

ta Kontzejuan bolborak zeuden

parajean allegatu;

danak su artu, etxeak puskatu,

jendeak ill da ondatu,

berreun baño geiago beintzat,

orra jaunak kastigatu.

 

        15

Biba Don Karlos, biba Rodriguez,

biba karlista guziak,

ez ikaratu, lagunduko du

Jaungoikoaren graziak;

ondo bagabiltz ark ez gaduzka

bere eskutik utziak,

penatu arren guk eramango

beltz oiekiko auziak.

 

      Bertsoen egillea nor zan ez da esaten. Bertsoak ere ez dute ori somatzeko biderik ematen. Baiña aurreko sail batean, auen antzeko bertso batzuen egilletzat Altzoko Imaz bertsolaria jotzen zan. Auena ere ez al da bera izango?

[Antonio Zavala, Karlisten bigarren gerrateko bertsoak, Auspoa]

 

 

KUBAKO GERRARENAK. TXIRRITA

 

Espainiako soldaduak Kubako gerran.
Iturria: http://elviajedelahistoria.blogspot.com

 

Kubako ejerzitoa. Argazkia: Otero y Colominas, Habana.
Iturria: http://hojassdeprensa.blogspot.com

 

        1

Milla zortzireun irurogeita

amaseigarren urtian

ekaitz gaisto batsartu zitzaigun

Kantabriyako partian;

lenago etzan kintik tiratzen

gure sor leku maitian,

elementu au nondik sortu zan

ongi entera gaitian.

 

        2

Kintak jarrita ondorenian

beste ogei bat urtian

zenbait amaren seme onradu

Kuban sartu zan lurpian

guraso askok negar egin du

ura saldu zan artian,

geyenak lutuz jantzi giñaden

Kantabriyako partian.

 

        3

Aberats askok pagatzen zuen,

soldadu juan zenbait pobre

legi ori jarri ez bazan ere

arlotiarentzat obe;

atzenerako extranjerua

egintzan islaren jabe,

len ere Kuba saldu ziteken

oinbeste gizon ill gabe.

 

        4

Oraiñ Errege juan zaigulako

askok biyotzian mindu

ez antziña oin portamenak

ondo letuko bagendu;

aitak biyotza gogorra zuen

orri etzayo bigundu

orañ ederki bizi liteke

naiko dirua egin du.

 

 

        5

Urte batzuek pasa zituen

erreino ontan nagusi,

Donostiyara bueltak egiñaz

bere fameli ta guzi;

puska ederrak saldu zituen,

etzun ezer erosi,

naikua bildu, duen garayan

Frantzira juan da igesi.

 

        6

Zori gaistuan sartu ziraden,

oyek korteko atian,

lege berriyak jarri zituzten

Euskaldunaren kaltian,

lenago libre bizi giñanak

lotu ginduzte katian.

oraingu ortan ere ez dakit

nola portatuak dian.

 

        7

Milla zortzireun irurogeita

zortzigarrengo urtian.

Urriko illak ogei ta zortzi

zien egun batian,

garai orretan gure Fueruak

sartu zituzten lurpian

errespetua guardatu zuten,

amona zegoen artian.

 

        8

Garai orretan aldegiñ eta

andikan zortzi urtera

doña Isabelak bialdu zuen

karta zorrotz bat kortera,

letu zazuten Bergaran dagon

konbeniyoko papera,

Euskaldunak zer deretxo duen

ortik kontuak atera.

 

        9

Zure amona zenbat egiya

munduan esandakua

ogei ta bederatzi urtian

Erregiña izandakua

orrek altuan zeukan konduta

jetxi nai zuten bajua

emen Fueruak ez galtziatik

aldegiña, da gajua.

 

        10

Lengo gizonak kortiari eta

lege berriyak non nai

esanaz: Ara emen biria,

ortik barrena jon ari.

Amaika burla egiten diyo

jende gaistuak onari,

jeniyu oyek ez dituzu zuk

ikasiyak amonari.

 

        11

Gure errege izandu ori

portatu da oso noble,

gerrik onena baño pakia

badakit degula obe,

orañ Alkala Zamora dago

Españiko jaun da jabe

nolabait ere konpondu dira

odolik ixuri gabe.

 

        12

Semiak lana akabatu du,

beraren aitak asiya,

gizon justua nola atera

oyen tartian aziya?

gure Fueruak kendu zituzten

Abana orla utziya,

len Kantabriya ondatu zuten

t’orañ Españi guziya.

 

[Jose Manuel Lujanbio “Txirrita”, Bertsolariya]

 

 

MELILLAKO GERRA.
NIKOLAS LUJANBIOK ANAIA ANJELI

 

      Bertso auetan aitatzen dan Anjel ori, Nikolasen anaia zan, senideetan gazteena. 1907’garren urteko kintakoa zan, bañan libre gelditu zan. 1909’garren urteko udaran Melilla’ko gerra asi zan; Anjelek soldauzkan bear zuan garaian, beraz. (Argentinatik jarritakoak).

 

        1

Bertso bi jarri bear

dizkat Anjeli’re,

beltzak Marrokian

etzaudek aiskire,

asarretu zaizkigu

bastante guri’re,

ez baintzan atera

kintotzatik libre,

oien igesi laister

emen intzan i’re.

 

        2

Izugarriyak dituk

moro oien ontziyak,

laguntzen omen ziek

aieri Frantziyak,

pasatzen omen zizkak

armak ta jantziyak,

sarri bi milla urte

judasek utziyak,

erdibana dituzte

nunbait ganantziyak.

 

[Antonio Zavala, Saiburutarrak, Auspoa]

 

 

 

LEHEN MUNDU GERRA, TXIRRITA

 

      Bertso auek 1914-1918’ko gerrari buruz jarri zituan Txirritak. Amaikagarren bertsoan onela esaten du:

 

Gerra gaizto au eman zutela

au da bostgarren urtia...

 

      Gerraren azken urtean jarriak dira, beraz. Txirrita guka ari da bertso auetan; bera frantzesa balitz bezela alegia. Zergatik ote? Beste sail bateko bertso batean onela dio Txirritak:

 

Españi ontan bizi izan naiz

iñoizka juanaz Frantzia...

 

      Joan-aldi oietan ain frantzes-zale biurtu ote zan, beraz? Ala Bidasoa’z beste aldeko euskaldunen batek jarri arazi zizkion bertso auek? Ez dakigu zer erantzun, eta galdera oiek bere ortan utzi bearko ditugu.

      Baiña aleman-zalerik ere bazan bertsolarien artean, eta bertso auek ordaiñak izan zituzten. Errenteri’ko Jose Ramon Taberna bertsolariak amairu bertso atera zituan; emengo Txirritaren esanei oso gogor erasotzen die.

 

Iturria: http://forum.paradoxplaza.com

 

Field Marshal Foch, bertsoetan aipatzen den generala.

Iturria: http://commandperformanceleadership.wordpress.com

 

        1

Zori gaiztoan fundatutako

Alemaniya’ko gerra,

aixa nai zuten eskuperatu

gure erreino ederra;

oraindik ere bada Frantziya’n

diruba eta indarra,

len zan bezela ipiñitzeko

izango degu biarra.

 

        2

Beljika’tikan galdetu zuten

lendabiziko pasua,

jakiñik nola zeguen Paris’a

andik bide erosua;

aitatik ere artubak dira

uste etzan erasua,

porrakatu ta puskatu zuten

naziyo txiki gaxua.

 

        3

Ogei ta amar milla milloiko

asi zitzaigun eskaka,

otso gaizto bat zirudillela

artaldiari oskaka;

jeneral Foch’ek bialduba da

Holanda aldera eskapa,

orain lau urte ainbat erronka

garai onetan ez dauka.

 

        4

Amorratubak ziruditela

etorri ziran Frantzia,

orain esaten errezago da

orduko gure trantzia;

jenerak Foch’ek eman diyote

uste etzuten partxia,

mereziko du diamantezko

estatua bat jartzia.

 

        5

Beren joera Paris aldera

egin ziguten aurrena;

ango etsiyak artu zituzten,

Verdun’a berriz urrena;

sei illabete sutan pasa ta

etzian sartu barrena,

ezta andikan gustora juana

Kaiser’en seme zarrena.

 

        6

Ernegatuta jarri giñuzten

zerbait egin biarrian,

zergatik gerra eman ziguten

arrazoi-bide txarrian;

jeneral Foch’ek artu zituben

danak guziyak aurrian,

gaur iru urte ainbat aleman

ez da Frantzi’ko lurrian.

 

        7

Lenbizi oiek pentsatzen zuten

ilko giñala guziyak,

bañan oraindik gure kuadrillan

bagera gizon biziyak;

indar aundiko armak dauzkagu

soñian ondo jantziyak,

Alemani’ko buru arruak

bajatu ditu Frantziya’k.

 

        8

Aleman batek neri esana,

biyok geundela kafian:

«Kaiser agintzen ikusiko da

laister Parisko kortian».

Zepelinakin aidetik eta

sumarinuak ur-pian,

disgusto asko eman digute

jun daneko lau urtian.

 

        9

Zepelin zarrak bonbaz betiak

goiko oroian tartian,

millaka minak itxasoan da

sumarinoak ur-pian;

oiek sumatzen ibilli dira

berrogei ta lau urtian,

Kaiser Parisen ez da sartuko

Wilson bizi dan artian.

 

        10

Orrek etzuben errespetatzen

legorrik eta urikan;

sententzi txarra emango zaio,

ortan ez dago dudikan;

orrek nai zuben amenazatu

Frantziko errepublika,

berriz Parisen ez du egingo

len bezelako burlikan.

 

        11

Gerra gaizto au eman zutela

au da bostgarren urtia,

oiek besteren interesakin

artu nai zuten partia;

inglesa eta amerikano

gu bezin jende fuertia,

alemanaidi eman diyote

izugarrizko golpia.

 

        12

Laguntzalliak nundik dituben

ezagutu du Frantziyak;

geren setari eutsi diyogu,

ez giñan dudan asiyak;

biba gerra ontan gure fabore

ibilli diran guziyak,

nere partetik ematen diztet

eskerrak eta graziyak.

 

[Antonio Zavala, Txirrita]

 

 

1936KO BERTSOLARI TXAPELKETAN. TXIRRITA

 

      Aldi ontan ere Basarriri utziko diogu itza:

      «Aurreko urtean bezela, agurketako bertsoen ondoren, epai maiekoak ezarri dute gaia. Artean «atomikaren» aztarnik etzan arren, esan ziteken gizon aiek etorkizuna ikusten zutela. Gerra, guda, ipiñi zuten mintza-gai.

      «Pakerik txarrena obe da gerrarik onena baño» dio lenengo bertsolariak. Pake-denboran sardiña zarrak naiago litukela gerra-denboran txuleta sendoak baño, esan digu beste batek. Mutillak sasoi onenera ekarri, gurasoen laguntza ta itxaropena diran garaian gerrara joan eta geiago ez etxeratze orrek sendietan ekartzen ditun negarrak gogoratzen dizkigu beste batek. Danak an ari dira zein baño zein iaioago ta bizkorrago gerra nundik azpiratuko ta nork geiago gorrotatuko.

      Azken aulkian Txirrita dago; amargarren bertsolaria da bera. Zerbait somatu bearrean da, baña gauza berria somatu nai luke. Ainbeste tristuren artean parre-algara sendoak aterazteko zerbait. Bai sortu ere, arranetan! Begira nola:

 

Zenbat errezo egin izan det

nere denboran elizan,

ta pozik nago ikusirikan

pakian nola gabiltzan;

ni naizen bezin kobarderikan

iñor ezin leike izan,

semeak gerra ez joateatik

mutil zar gelditu nitzan.

 

      Saio ontan beste bi bertso auek ere bota zituen Txirritak:

 

Asko dirade nai lutekenak

mundu danian nagusi,

pakian bizi diran kristauak

bere soldadu ta guzi.

Orlakuari tira atzetik

joan dedilla igesi,

gerra nai duan gizonak ez du

salbaziorik merezi.

 

Okasiua ara, jendiak,

nola gerta litekian,

obea degu gerratan baiño

bizi umore onian.

Zenbait bezela ez naiz izaten

fondetan eta kafian,

gerran gosiak baiño naigo det

naikua janez pakian.

 

[Antonio Zavala, Txirrita liburua]

 

 

NERONEK TIRAKO NIZKIN. SEBASTIAN SALABERRIA

 

“Gure agintariak esan ziguten bazegoala beste erri bat
Yurre izena zuana, gure kontrarioen mende zegoana,
eta uraxen artu bear genduala. Agintariak erabaki zuten
gure konpañia zala erri ori artu bear zuana,
eta ala erten giñan gu Yurre aldera.”

Iturria: http://www.arratia.net

 

      (...)

      Mayatzaren ogei ta laua zan, eta bero ikaragarria gañera.

      Bide erdian bezela, arkitu genduan irurogei ta zortzi edo amar bat urte zituan gizon zar bat, euskaldun bizkaitarra, andikan onera bidez-bide zetorrena.

      Kapitanak zenbat eta zer jende zegoan jakin nai zuan, eta asi zitzayon zer edo zer galdetzen. Bañan aitona zar arek etzekien erderaz mintzatzen, eta gure kapitanak ere ez euskeraz, eta ola esan zigun orduan:

      — ¡A éste no se le entiende nada! ¡A ver si hay algun vasco que pueda hablar con este señor!

      Orduan guk galdetu genion:

      — Zer degu, aitona? Nora zoaz?

      Eta erantzun zigun:

      — Onera zuengana! Or ez dago bizitzerik! Or ez dago bizitzerik!

      — Zer ba?

      — Zer ba? Beste askori bezela, neri ere ostu dizkidate etxean nituan beyak, txalak, olloak eta gauza guztiak! Aspertu naiz jende orrekin bizitzen eta zuengana nator!

      Kapitanak esan zigun galdetzeko ia Yurre erri artan jende asko zegoan, eta gizon zar arek erantzun zigun:

      — Ez dago iñor erri ortan! Aldegin dute danak, beren kañoi eta gerrarako tresna.

      — Aizu, aitona: ia egia dan zuk esaten dezuna, or ez dagoala iñor erri ortan.

      — Orixe! Etzerate piyatzen? Ez bazerate piyatzen nik esandakoakin eta erri ortara bazoazte, neroni jarriko naz zuen aurretik, eta erakutsi eta lagunduko dizuet!

      (...) Orrelaxen joan giñan bide guztian: gizon zar ori gu baño amar bat metro aurrerago zala, eta gu fusilla bizkarrean konfiantza osoan.

      (...) Erri guzia ixil-ixilik zegoan, eta, errian sartzen asi giñan momentuan, aiton ori rau!, ezkutatu egin zitzaigun erriaren sarreran zegoan etxe batean.

      Eta ura ezkutatu zanean, zabaldu ziran erri guztiko leyo-zuloak, eta danak fusillakin eta ametralladorakin ikusi genituan. “Oraintxe egin diagu lan ederra!”, esan genduan.

      Ekin zioten alde guztietatik gure kontra tiroka. Balazoak kazkabarra bezela zetozten. Gu danak bistan giñan, eta bakoitzak al zuan tokira ezkutatzen asi giñan.

      (...) Batzuk erri inguruan zabaldu ziran, eta beste batzuk berriz etxe baten atzean gorde giñan. Batzuek esaten zuten:

      — Emen gaizki gaudek, eta atera egin bear diagu emendik!

      Bañan bein andik atera ezkero, etzegoan ezeren babesik, dana garbi baitzegoan; eta ateratzen ziran danak, an il edo eritzen ziran. Eta jakiña: ayek ala ikusi ta besteak bertan gelditu giñan.

      Bañan gure sarjentoa ere an zegoan, eta ala esan zigun bere pistola aundia erakutsiaz:

      ¡Hala, muchachos! ¡Hay que salir de aquí en seguida a luchar!

      Ala, pentsaturik antxen izango zala nere azken ordua, Jaungoikoari otoitz egiten asi nintzan:

      Jesus, Jesus! Lagun zaiguzu ordu larri ontan!

      Ori esanaz atera nintzan ni andik. Ikusi nuan etxetik amabost bat metrora nola zegoan aran-arbol zar bat, eta arentxen ipurdian gorde nuan nere burua. Burua maite, noski!

      Nik tiro bat tira nuan, ez dakit nora, bañan oñak nunbait bistan gelditu ziran, eta berealaxen eman zidaten tak! oin batean. Begira jarri nintzan, eta tak! bestean.

      Tiro batekin, nola baitzan “bala explosiva” izenekoa, ezkerreko oñaren erdia puskatu eta zintzilik utzi zidaten; beste tiroarekin eskubiko zankoan ebaki edo zauri luze bat egin zidaten.

      (...)

      (Iruñeko Ospitalean zegoela) Egun batez, gutxiena pentsatzen nuan garayean, nere oyaren gañean exerita zerbait irakurtzen negoala, an ikusten det atean gizaseme bat sartzen dala. Jartzen naiz berari begira, eta zein izango, eta Kaximiro!... (anaia)

      Berak ere bereala ezagutu niñun, eta etorri eta eldu zidan lepotik. Asi giñan biok negarrez, eta alkarri zer esan asmatu ezin genduala egon giñan pixka batean, arpegiak pareta baño zuriago eginda pozaren pozez.

      Gero noizbait asi giñan izketan, eta galdetu zidan:

      — Ze erida klase dituk?

      — Ara, motel, gerrak zer aurrerapen ditun: tiro batekin eskubiko zankoan zauri luze bat egin zidateken, eta beste tiroakin berriz ezkerreko oña puskatu eta zintzilik utzi, eta orain moztuta zeukat.

      Berriro galdetu zidan:

      — Nun eritu iñuten?

      Eta nik erantzun nion:

      — Yurre izena duan erri batean.

      — Yurre-n? Zein egunetan?

      Mayatzaren 24-an eguerdiko ordubata inguruan.

      Eta gizarajoak, negar samiña egiñez, bizkarretik eldu eta erantzun zidan:

      — Orduan ire oiñ oyek jo zituzten balak neronek tiriak izango dituk! (...) Atake artan ni ere an niñuan!

      (...)

 

 

PASARTEA BERTSOTAN

 

      Askotan oroitzen naiz nere gerra-denboraz. Eta egun batez, ala gogoak emanda, bertso auek jarri nituan:

 

Mila beatzireun gañera ogeita

amaseigarren urtian,

gerra triste bat sortu zitzaigun

Españiyako partian;

esan biarrik ez dago zala

soldaduentzat kaltian,

ni ere kintak arrapatuta

oro ibili naiz tartian,

amaika amaren seme sartu da

urte auetan lurpian.

 

Bizkayan Yurre izena duan

erri batian sartuta,

bizirik juxtu atera nintzan

sari ederra artuta;

Mayatzak ogei ta lau zituan

egunian erituta,

kamilleruak jaso niñuten

geyena odol ustuta,

ospitalera ekarri naute

tiruak anka moztuta.

 

An bi anayak alkarren kontra

giñala guk ez genekin,

inkurriorik gabe alkarri

tiroka fusillarekin;

urrena berriz ospitalian

bildu giñan alkarrekin,

negar egiñaz berak esana

ordun pena ederrarekin:

“Ire oiñ oyek jotako balak

neronek tirako nizkin”.

 

[Sebastian Salaberria, Neronek tirako nizkin]

 

 

ESPAINIAKO GERRA TRISTEARI. SEBASTIAN SALABERRIA

 

Santa Barbarako harresia.
Iturria: http://meta.gipuzkoakultura.net

 

      1936’garren urtean gerrate triste bat sortu zitzaigun Españia’n; eta, naiz batak bestearentzat gorrotorik izan ez, anaiak alkar iltzen ibili giñan. Gerrate au piztu zanean, nik ogei ta bat urte neuzkan eta soldadu joan bear izan nuan, beste millaka asko bezelaxe. Or ibili nintzan bala tartean larri; eta gero, bi tiro oin bakoitzean bana arturik eta ezkerrekoa moztuta, an arkitzen nintzan Iruñe’n, ospital militarrean, eta denbora pasa bertso batzuk jartzea bururatu zitzaidan gerrate orri buruz.

 

        1

Amaika bider esan izan det

mutil koskorra nintzala:

ogei bat urte nitunerako

gerra urbilduko zala.

Zoritxarrez bai etorri ere

nik pentsatuta bezela,

ezin ukatu bala tartean

larri ibili naizela,

samindurikan diot gauzarik

negargarriena dala.

 

        2

Milla beatzireun ogei ta amasei-

garren urtean ain zuzen,

Uzta-illaren emezortzian

gerra triste au pixtu zen.

Nik ogei ta bat urte neuzkan da

soldadu berialaxen,

agintariak gogor zioten:

“Fusillak artuta goazen!”

Gaur nik bi oñak osorik neuzkan

ori gertatu ez bazen.

 

        3

Neronek ere igartzen nion

iritxi zala denbora,

ta larriturik esaten nuan:

“Soldadu joan bearko da”.

Eunka mutil gu Donosti’ra,

lenengo Gobiernora;

ardien gisa bildu ginduzten

danak alkarren ondora,

gero emendik sarjento batek

Norte’ko estaziora.

 

        4

Trenean sartu, Aitaren egin,

txorakeriak utzita,

gerrate ontan ilko giñala

baigeunden oso etsita.

Negarrez asi giñan geienok

ezin genion eutsi-ta,

jende guztia kupiturikan

gu ain triste ikusita,

aiek eta gu agurtu giñan

begiak malkoz bustita.

 

        5

Iritxi giñan Iruña’ra ta

geienak infanterira,

larriagoak ziran batzuek

ta aiek artillerira.

Bertan ikasi instruzioak

eta gero Bitori’ra,

gauz auek nola gertatu diran

zuzen datoz memorira,

nola eraman ginduzten danok

Billarreal’ko mendira.

 

        6

Martxoko illaren azken aldera

guk lenengo atakea,

kañoi, egazkin, mortero, fusil,

danak antxe jo ta kea.

Eun bat metro beti aurretik

gure gidari tankea,

egun guztian danok laixterka,

ura orduko nekea!

Pentsatzen gendun berialaxen

egingo zala pakea.

 

        7

Artu genduan Billarreal da

jarraitu Bizkai aldera,

kontrarioak atzeraka ta

gu geienean aurrera.

Bizi giñanak asko zauritu,

iltzen ziranak lurrera;

mendi oietan komeri latzak

ikusiz ibili gera,

ta aizkenean etzan goxoa

Yurre erriko sarrera.

 

        8

Beste aldetik aitona zar bat

etorri zan guregana,

esanaz nola utsik zegoan

Yurre erri ori dana.

An sartu giñan xinisturikan

gezurti aren esana,

burruka gogor ekin genion

ta lurrera iltzen zana,

berialaxen neuri bi tiro

oin bakoitzetikan bana.

 

        9

Lagun on batek atera niñun,

ain negon trantze txarrean,

antzika neure zaurietatik

odol ustu bearrean.

Geroxeago ni Bitoria’n

bi medikuren aurrean,

oña moztuta jarri niñuten

oe zuri ederrean,

ta gaur Iruñe’n arkitutzen naiz

ospital militarrean.

 

        10

Aldamenean dagon batentzat

egoten naiz kupituta,

nor ez litzake urrikalduko

oin biak motzak ditu-ta?

Zutik jartzeko esperantzik ez

orrenbeste sufrituta,

gure Jainkoak bakarrik daki

nola gauden geldituta,

geuren sasoirik ederrenean

betiko elbarrituta.

 

        11

Dotriñak garbi esaten digu,

nai badegu irakurri:

inbiria ta gizon iltzea

nundik zaizkigun etorri.

Kain gaiztoak Abel il zuan,

begira zaiogun orri;

baña oraingo gerra triste au

ezberdiña izugarri:

anaiak bata bestea iltzen

gorroto gabe alkarri.

 

        12

Gure aurreko guraso zarrak

askotan esanak daude:

gerrik onena baña pakerik

txarrena degula obe.

Jesus maitea, ordu guzitan

zure bearrean gaude,

eskatzen dizuz Zu zeralako

zeru lurren Jaun da Jabe:

pake gozoa eman zaiguzu

odolik ixuri gabe.

 

[Sebastian Salaberria, Nere soroko emaitza, Auspoa 172]

 

 

TERUELGO BERTSOAK. PAULO ZUBIARRAIN

 

      Etorri zan gerra; ta ni, lenengo, alde batetik ibilli nintzan, Bizkai aldera joanda. Baiña Bilbao artu baiño lenago, iru izkutatu giñan da etxe aldera abiatu. Beste aldera pasa. Bat, arrapatu ta il-edo egingo zuten. Ez da azaldu geiago. Bestea bizi da. Kalera jetxi ta an ibilli omen zan. Egun batzutan ez omen zion iñork ere kasorik egin. Gero arrapatu zuten. Ni, berriz, illunabar aldean abitu ta gabaz ibiltzen nintzan. Lendabiziko, nere burua Legazpi’n ezagutu nuen Gipuzkoa’ko lurretan. An trenbidera jetxi ta Tolosa’raiño trenbideaz etorri. Ortik Uzturre mendira igo ta Amasa’ko atze ortan barrena etxera allegatu, zutik egoteko gauza ez nintzala. Etxean ez dakit zenbat denboran egon nintzan gordeta, sagardo-upelaren barrenean. Ta gero:

      — Nortea artu ditek eta gerra bukatu dek, motell!

      Sinistatu ta azaldu nintzan. Bai besteak artu ta ostera gerrara eraman ere. Teruel’go batallan an egon giñan, asi ta buka, elurretan da jeletan. Ederrak pasa genituen. Ordukoak dira bertso auek. Baiñan ez nik bakarrik jarriak. Naparroako Zubietakoa, Joxe Bera esaten zioten bat bazan gurekin eta ura asi zan bertsoak jartzen. Nunbait ezin zituen ondo osatu ta neregana etorri zan, ea lagunduko nion. Orregatik arek asitako bertsoak dira. Pentsatzen asia, ta osatzen edo bukatzen nik lagundu. Mordoska jarri genituen. Arek batzuren batzuk eskribitu zituen. Nik bat ere ez.

      ...

      Gerra bukatuta, batean Zestuan giñan Uztapide ta biok, bertsotara joanda, ta ango taberna batean bertso oiek kantatzen ari ziran. Onela esan nion Uztapideri:

      — Ola ta ola guk jarriak dira bertso oiek.

      — Bai zera!

      — Bai. Zortziren bat baziran, eta orain burutik joanak.

 

        1

Milla urte pasa ta

bederatzireun, (bis)

aurten oi ta emezortzi,

garbi esan zagun.

Teruelen bakarrik

ogei milla lagun

il eta erituak

illabete barrun;

eztakit zer biaje

atera biagun.

 

        2

Jela ta elurtea

zegon Ilbeltzian, (bis)

Naparroko Brigadak

sutan sartutzian.

Sanoak gaixotu ta

eriak il zian,

kontatuko ditugu

nork geren etxian

zer sufritu genduen,

au bukatutzian.

 

        3

Lastimagarria da

emen pasa dana, (bis)

lutoz jantzita daude

zenbait aita ta ama,

baita alargundu’re

makiña bat dama;

soldaduak lan egin,

jefeentzat fama;

kondenatua dago

au sortu zuana.

 

        4

Gizon jakintsu oien

inbentu aundiak: (bis)

fusil eta mortero,

tanke ta kañoiak,

ta beldurgarrienak

dira abioiak;

oien azpian gaude

urrikalgarriak,

kulpik gabe etxetik

iltzera ekarriak.

 

[Paulo Zubiarrain, Ia kantatuz bezela, Auspoa 190]

 

 

GERRAREN OIHU ISILA. UNAI AGIRRE

 

Hernaniko plaza bonbardatua.
Iturria: MCU. Archivos Estatales.
Argazkiaria: Mario y Otero.

 

                  I

Hernani herri bildua;

bizi beharrak zaildua;

lanean korapildua.

Mila beatzirehun hogeita hamasei

triste hartan abaildua;

nahigabean amildua;

uztail beltzak umildua;

tiro hotsek isildua.

 

                  II

Gerrako abioi tutu,

lubaki erdi-ezkutu,

elkarren aurka estutu...

Kanposantuko pareta zaharrek

zer ez zuten ezagutu?

Zahar eta gazteak juntu,

bala errazen jo-puntu;

orduan ziren mututu.

 

                  III

Herri honen azpi lotsak,

desberdinak guztiontzat,

zer indar dun heriotzak!

Galarretatik Tellerigaina

zeramazkiten hilotzak...

hausten zituen bihotzak,

eta isiltasun hotzak:

gurdiaren negar hotsak.

 

                  IV

Herriko jende aparta

lurperatu zen hamarka,

zapata eta abarka;

izeba zenak, izen abizen,

esan zizkidan bakarka...

falangista eta carca

denez oroitzea marka!

ta ni mututzea barka...

 

                  V

Suntsitze antolamendu

hau da gordean mantendu,

nahiz ta seguru gauden gu.

Ondarretako kartzela zena

gogotikan ezin kendu!

Urri, azaro, abendu,

itsasoak ekartzen du,

baldin entzun nahi bagendu.

 

                  VI

Galdutakoen altzora,

oroigarri eta lora,

jarri duenik asko da.

Hor lurperatu omen zituzten

berrehun gorputzetik gora;

berriz hezurrak kanpora,

eraman ziren gerora,

norbaitek badaki nora...

 

                  VII

Kanpandorreko ezkila;

agonian norbait hila,

hiru urtez zenbait mila...

Hernanin hainbat hildako utziz

joan zen Gerra Zibila;

askok jarraitzen du bila,

eskatuz entzun dadila:

gerraren oihu isila.

 

[Unai Agirre, Argia 2311. alea 2012-02-19]

 

 

1997KO EUSKAL HERRIKO TXAPELKETAN. JEXUX MARI IRAZU

 

Santa Barbarako harresia.
Iturria: http://www.guregipuzkoa.net

 

      Gaia: Gaztetan eraman zintuzten gerrara. Gaur, zahartuta, gerrako zeure zauriei begira zaude.

      Doinua: Habanera.

 

Goitik agindua eman:

“fusila eskutan hartu”,

gerraren gogortasuna

txikitatikan probatu;

frenteko lehen lerroa

ederki nuen gozatu,

etsaia ala laguna

aurrekoa tirokatu!

Mendian gora ta behera,

han ezin gendun nekatu;

orain begiak malkotan

ta ezin dira lehortu,

nere zauriei begira

begiak zaizkit lausotu,

zauriak ez dira itxi

ta gerra ez da bukatu.

 

Nahiz barrutikan beldurrez,

itxuraz behar zan trebe;

odola ez zan neretzat

sorpresa ta nobedabe;

Gerran maltzurkeri dana,

ezin da izan herabe,

nere bizia arriskuan

ezin nun utzi debalde.

Nahiz beti zalantzan izan

han gelditu edo alde,

beti onartzen ditugu

kanpokoen hainbat lege;

beti behar ote degu

etsaien zaurien mende?

Ordun zatitu gintuzten

ta oraindik hala gaude.

 

Nere desioan kontra

aberkide harei tira,

nork murgildu ninduen ni

hainbesteko sarraskira?

Orain hurreratua naiz

jubilazio eztira.

Oraindik gogoan daukat

orduko gauen dizdira;

halare barru-barruan

biharko egunan desira,

begiak itxita goxo

etorkizunai begira,

nere zauriak, badakit,

lurpean itxiko dira,

ojala herriarenak

han itxiko ez balira!

 

 BERTSO PAPERAK | GERRAKO BERTSOAK | 1940 arte