Saltar al contenido

Título y logo de la página

Ondarea guztiona delako
 
Mostrar/ocultar menú principal de navegación
Bertsoaren haria Hernanin
Estitxu Eizagirre Kerejeta, 2014

 

bertsolariak

PEDRO ANTONIO
SANTA KRUZ ETXEBESTE

 

1839an Andoainen jaioa Antzizu baserrian
1905ean hila Ereñozuko Alkatxuin baserrian

 

      Beraren seme Gregoriok esanda, badakigu Antzizu baserrian sortua zala. Baserri au, Andoain’go estaziotik Urnieta aldera dago, kamiotik eun bat metrora eskubitara, burnibideaz beste aldean.

      Nekazaritzaz gañera, beste irabazbide bat ere izan zuan: palanketa, tiroa sartzeko arri-zulatzea alegia. Ain zuzen Pedroren denboran egin zan Irun’dik Madrida bitarteko burni-bidea. Pedro ere an aritu izan zan lanean. Arrobietan ere jarduten zan. Pedro, 27 urterekin ezkondu zan, Andoain’go alaba zan “Ramona de Carrera”-kin. Aduna’n jarri ziran bizi izaten, Pagake edo Paake deritzaion baserrian. Iru seme izan zituzten. Emaztea gazterik il zan, 38 urterekin, ta Pedro berriro ezkondu zan, Amasa’ko Larre baserriko alaba zan Manuela Antonia Arregi’rekin. Sei seme-alaba izan zituzten. 1891 urtean, Aduna’ko Pagake edo Paake ortatik Ernani’ko Alkatxuin baserrira aldatu zan, gero esango degun arrazoiagatik. Emen amalau urte egin zituan; il zan arte alegia.

[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]

 

 

“ANDRE BERTSOLARI GIZATXAR”AREKIN

 

      (Ereñozu) Auzoan andre bertsolari gizatxar bat omen zuan, eta arekin ere, alkarrekin aserre-aizea egokiturik, bertso-saio bat edo beste egiña izan bear zuan.

[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]

 

 

BERTSO JARRIAK

 

      Zoritxarrez, ez da Santa Cruz’en aotik aorako bertsorik gorde izan. Bere seme Gregoriok bat bakarra eman digu. Bertso jartzen ere saiatzen zan ordea, ta oietatik zenbait eldu dira, Jaunari eskerrak, gure eskuetaraño, batzuek bertso-paperetan, besteak, berriz, bere seme Gregorio onek buruz zekizkian bezela.

      Pedrok gorde ta bildu egiten omen zuan, txukun asko, berak jarritako bertso-paper bakoitzetik ale bina edo iruna. Bera il ondoren ere, etxean gordeta egon omen ziran urte askoan; bañan, egun batez, bere seme Martin Joxe zanak, etxerako gelditua zanak alegia, eskaleren bati eman omen zizkan guzi-guziak. Pena ederra artu zuten, noski, jakindakoan, bere senideak...

      Soroan ari zala ere, bere artean argurioan, kantuan alegia, jarduten omen zan. Gero, etxera etorri ta kuarto batean sartzen omen zan. Semeak ate-zirrikituetatik zeletatu omen zioten bein baño geiagotan, eta, idazten ikusi zuten beti. Berak idazten baitzituan, somatu-ala, bertsoak, eskola ona zuan da.

[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]

 

Pello Errota.
“Pedro Santa Cruz ez omen zan plazetan bertsotan aritzen;
bai ordea sagardotegi ta lagun-arteetan.
Makiña bat bider kantatu omen zuan
Pello Errota ta Joxe Bernardo Otaño’rekin”.

[Antonio Zavala, Hiru bertsolari].

 

 

IZUALDIAK HIL

 

      Pedro Santa Cruz, izu-aldi batetik il zan. Illunabar batean, gaizkiturik zegoan lengusu batengana joan zan, Fagollaga’ra, gau erdira arte gaixoari kontu egitera. Ordu biak inguruan, erreleboa etorri zitzaionean, etxe aldera abitu zan. Alako batean, ordea, bide erdian zakur aundi bat jarri zitzaion, ta ezin andikan iñola ere uxatu. Parte gaiztokoa izango zalakoan, eta sorgiña, pigura aurrean eta bera atzean izaten zala gogoraturik, makillarekin kolpea atzera tira zion, bañan orduan makilla eskutik kendu ziotela esaten zuan. Orrekin zakurra galdu egin zitzaion bistatik, bañan bera ikaragarri izututa gelditu zan. Baita bereala gaizkitu ere. Dana aunditu egin zan. Izuarekin biotza mugitua zuala, esan zuan medikuak. Illabete iraun zuan.

[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]

 

 

MUTILZAHARREN BERTSOAK

 

      Bertso auek ere paperetan atera omen ziran, inprentatuta. Bañan paperarik ez degu arkitu iñon ere. Pedro Santa Cruz’en semeari kopiatu dizkiogu, buruz zekizkian bezela. Beste bertso bat ere ba omen zan, bañan ezin oroitu izan zan.

 

        1

Bertsuak paratzeko

artu det ordena,

au da pretensiyua

mutil zar batena;

irakurtzeko ondo

bizitza arena,

Jauna, zure laguntza

biar det aurrena.

 

        2

Gaztetan nitzan oso

mutil ugariya,

gorputz delejentia,

kolore gorriya;

zenbaitek izan zuben

nere inbiriya,

amaika damak bota

ziraten begiya.

 

        3

Sasoiak itxogingo

zubela ustian,

ibazin ibilli nitzan

bat eta bestian;

orain arkitutzen naiz

estadu tristian,

neskatxak ikusi nai

ez naute aldian.

 

        4

Nere polsan badago

zenbait begi-gorri,

aien pozian ez du

iñork nai etorri;

arrimatzen asitzen

banatzaio iñori,

despreziyua azkar:

«Ortik zikiñ ori!».

 

        5

Bein batez neskazar bat

pretenditu nuan,

esan ziran: «Zu ta ni

alkarren onduan

oyik ezin berotu

biar dan moduan,

otzak ilko giñuke

datorren neguan!».

 

        6

Ark ere etsipena,

nik daukat trantzia!

au da estimaziyua

batetan galtzia!

esan dit sasoyian

nagola pasia,

eztala nere zale,

alapekotxia!

 

        7

Etsiyan egon biarko

det bat ere gabe,

jaiotetxian bada

nere danen jabe;

kuarto batzuk baditut,

aiek eman noble,

anaiak ta koñatak

artuko al naue!

 

        8

Satispaziyoz bildu

nitzan aietara,

orain probatutzen det

bost aieketara;

oiekin bizitzerik

eztago naiera,

bost aldiz juaten naiz

zaputzez oiera.

 

        9

Zaputzez oira juanda

mutil zar tristiak

asarretxo daduzka

tripako estiak;

Lorikan ezin egin

nagola gosiak,

ta gañera baditut

persegidoriak.

 

        10

Zikiñak iya jan nau,

azienda ugaritu,

garbitzailerik iñon

ezin det arkitu;

denboraz balitzake

oik zeñek garbitu,

bakoitzak eun errial

baliyo balitu.

 

        11

Illoba bat badegu,

alaba bakarra,

lotsagabia oso,

gaiztua ta azkarra;

aren dotriña neri

burla eta parra,

judiyuetan ere

obegorik bada.

 

        12

Gabian esertzen naiz

etxian sartuta,

gure illoba trastia

ez luak artuta;

kokotzian bizarra

daukat luzatuta,

atzera botatzen nau

andikan elduta.

 

        13

Orduantxen artzen det

bastante kolera,

jipatzeko asmuan

abitzen naiz bera;

zer belaun gozo dedan

ortan siñale da:

bereala erortzen naiz

muturrez aurrera.

 

        14

Silla ta guzi oi nau

ankaz gora bota,

apariyaren ordez

balenziano buelta;

ezer esaten badet

aba zabalduta,

illatiya sartzen dit

eskuba sartuta.

 

[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]

 

 

 

(1891) ETXE-ALDAKETA EDO BERTSO BATZUEN ONDORENA

 

      Pedro Santa Cruz Aduna’n bizi zan, Pagake edo Paake deritzaion baserrian. Maizterra zan, ta nausiak zituan Aduna bertako Etxeberri baserriko iru anai mutilzar. Ta mutilzarren bertsoekin izugarri asarretu zitzaizkan, berentzat jarriak ziralakoan. Pedrok ezetz eta ezetz, bertsoetan illoba bat agertzen zala ta berak illobarik etzutela ta abar esan oi zien, bañan etziran konformatu. Mengantzaz, Pedrok ibiltzen zituan lurretan sagastia jarri ta orrela asi zitzaizkan; despatxatu ez alegia, bai ordea al zuten enbarazu guzia egin... Ala, modu artan an bizitzerik etzegoala etsirik, beste baserri baten billa asi zan; da Alkatxuin deritzaiona arkitu zuan.

      (...) Aldaketa egiten ai zan egunean, San Martiñak alde ortan ain zuzen, Fagollaga’ko tabernan Goizueta’ko Xardia bertsolaria egotea suertatu zan. Xardia onek erdiko iru beatzak falta zituan, beatz txikia ta lodia ez beste guziak, ta orregatik esaten zioten Xardia, aren eskuak sardea zirudialako. Ala, Xardiak, tabernatik Pedro gurdiarekin ikustean, onela kantatu zion:

 

Adixkidia, Andoaindikan

zatoz Eñazu aldera,

nik aditua dedanez noski

Alkatxuingo larrera;

egunen batez goatuko zera

noiz egin dezun sarrera,

bizi-mou ona pasatutzeko

etzatoz leku txarrera!

 

      Ta Pedrok onela erantzun zion:

 

Adixkidia, tabernatikan

egin dirazu ijua,

nunbait etzazu zuri gustatzen

orain nijuan lekua;

ontzai egatzeko gustatzen zaio

beti paraje altua,

lenago ere ez nazu beti

erriberan usatua.

 

      Dakigunez, Pedro andoaindarra zan jaiotzez, eta andoaindarrai ontza esaten zaie izengoitiz. Orregatik aitatzen ditu emen egazti auek. Xardiak beste bat ere kantatu omen zion, bañan Pedrok, kasorik egin gabe, aurrera segitu zuan, kanturako umorerik ez baitzuan izango... Arrezkeroztik etzuan geiago bertsorik jarri ta saldu, andik bost urtera Ereñozu’ko Mixioarenak izan ezik.

[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]

 

Argazkia: AJA, mendienartean. http://blogspot.com

 

 

DESPEDIDA

 

      Akola baserriko seme bat, Gregorio, Ameriketara joan zan soldaduskaren igesi, desertore alegia. (...) Gregorio ori, Epele’ko beste lagun batekin joan zan. Auzokoa eta laguna baitzuan, Pedro Santa Cruz’ek Epele’raño lagundu zion. Gero karta bat egin zion bertsotan emendik Ameriketara, orduko despedira gogora-aaziaz. Sei bat bertso omen ziran, bañan bakar bat besterik ez du orain gogoan Pedroren seme Gregoriok:

 

Agur bana egiñaz

alkarri begira,

Epeleko langan zan

gure despedira;

begitikan malkua,

eskuairi tira,

juan biar zendubela

oso urrutira...

bost aldiz oroitzen zait

orduko partira.

 

[Antonio Zavala, Hiru bertsolari]