HERNANIko
Udala

 

V.
FRANKISTEN FUSILATZEAK
GIPUZKOAN

 

      Yo podría aprovechar nuestras circunstancias favorables para ofrecer una transacción a los enemigos; pero no quiero. Yo quiero derrotarlos para imponerles mi voluntad que es la vuestra- y para aniquilarlos. Quiero que el marxismo y la bandera roja del comunismo queden en la historia como una pesadilla. Mas como una pesadilla lavada con sangre de patriotas, pues esta sangre gloriosa que hoy se está derramando en el frente y que ha de ser como la de Cristo en el Gólgota, la que ha de redimir al pueblo español de sus yerros y de sus desvaríos y le ha de conducir a las grandes empresas para la que está predestinada España.

(General Mola, 31 de julio de 1936)

 

      He dicho impondremos la paz... Este es el momento temido por nuestros enemigos; mejor dicho, por quienes mangonean en el campo contrario. Tienen razón: están fuera de la Ley y la Ley ha de ser inexorable con los traidores, con los incendiarios, con los asesinos y con los salteadores de Bancos. Los demás nada tienen que temer, pues la España nacional y los hombres que la rigen como buenos cristianos, gozarán practicando la caridad y el perdón; en la España nacional no ha de haber ni rencores ni odios, ni tampoco miserias.

(General Mola, 28 de enero de 1937)

 

 

Informazioa, zurrumurruak eta propaganda

 

      Gaur egun ia ez dago eragozpenik altxatutakoen aldean egon zirenek jasan zuten indarkeria ezagutzeko, baina askoz ere zailagoa da alde errepublikarrekoen sufrimendua neurtzea eta azaltzea. Bien arteko alde hori ulertzeko, zenbait faktore ezberdin dauzkagu, eta, hasteko, bi nagusienetan sakonduko dugu. Lehena, frankismoa ez zen arduratu etsaiaren benetako deuseztatze fisikoarekin zerikusia zuten datuak biltzeaz, eta ondorioz, ekintzetako asko ez ziren idatzi inolako erregistrotan. Gainera, horretan saiatu izan denari eragozpenak baino ez zaio jarri harrezkero. Bigarrena, XX. mendeko azken 25 urteetan ez da ahalegin sistematikorik egin isileko sufrimendu hura ikertzeko, salbuespen gutxi batzuk kenduta. Beraz, ahoz aho kontatu dena ikertzeko ahaleginik egin ez izanak eta dokumentazioari dagokionez, ezer gutxi egoteak asko zailtzen dute Altxamenduaren ondoko agintari berriek izan zituzten jarreren eta jokabideen ikerketa. Gerra-garaiko errepresioaren ezaugarriak aztertzeko hiru arlo jorratu beharra dugu; gainera, oraintsura arte landu gabe egon dira arlo horiek. Nork zuzendu eta gauzatu zituen errepresio-lanak, zein irizpideren arabera hartzen ziren erabakiak eta zenbatek eta nork galdu zuten bizitza errepresioaren biktima, Altxamenduaren ondoko hilabeteetan dira ikertu beharrekoak. Orain arte aipatu ditugun baldintzetan, beraz, ez da harritzekoa gaiaren inguruko ezezagutzak eta agirien faltak ika-mika asko sorraraztea aztertzaileen artean, errepresaliatuen datuak eta kopuruak argitu nahian batez ere.

      Frankisten jarreraren ezaugarria beti izan da isiltasuna eta mutu geratzea. Garaiko prentsa frankistak ia aipatu ere ez du egiten arazoa, eta inoizkotan, egiten duenean, zeharka izaten da. Errepublikarren aldean, aldiz, ahoz aho ibiltzen ziren albisteak, baina sarritan ez zuten zabaltzen informazio zehatz eta egiaztagarririk, hori izaten baita samintasun handiko uneetako jokabide ohikoena. Lagunei eta senideei buruzko zerbait jakin nahiak benetan dena eta ez dena nahastera eramaten du; beste alde batetik, zurrumurruak zabaltzeko giro aproposa sortzen da gerra-egoeretan; eta, azkenik, biktimak, bere mina arindu nahian, arerioaren gaiztakeria nabarmendu beharra izaten du. Horren guztiaren ondorioz, gerrak iraun zuen bitartean datu asko zabaldu ziren, baina zehaztasunik gabeak askotan, eta egiaztaezinak beste askotan. Horren adibidea dugu Juan Sesé apaiz tolosarraren testigantza; horren arabera, militar matxinoek Irun hartu zutenean hiriko ospitalean zeuden zauritu guztiak hil zituzten (Gamboa-Larronde, 2006, 91). Bestalde, zabaltzen diren zurrumurruetan izenak eta deiturak agertzen diren gehienetan zuzena izaten da informazioa, salbuespenak salbu. Baina gerra-garaiko agirietan agertzen diren kopuruek errealak baino gehiago, biribilduak dirudite. Berriz ere azpimarratu behar dugu oso lan zaila dela egia argitzea, altxatutakoek, agintaritzan egon ziren berrogei urteetan, tentu handiz ezkutatu eta desagerrarazi baitzituzten beren irudia kaltetu eta zikindu zitzaketen datuak. Ez dakigu noiz, baina Polizia-ko eta Guardia Zibil-eko arduradunek ia beren agiri guztiak desagerrarazi zituzten, espediente pertsonalak salbu. Artxibo militarretan, ordea, gerran idatzi ziren agiri gehienak gorde izan dira, baina Hernaniko fusilatzeak argitzeko ez dira oso lagungarri. Gai hauek ikertu dituzten historialariek (Espinosa 2000 eta 2006) eta zenbait erakundek (Amnesty International, Nizkor) behin eta berriz azpimarratu dute errepresioa aztertzea berez zaila bada ere, agiritegien egoera txarrak eta horietan ikertzeko dauden eragozpenek erabat zailtzen dutela lana.

      Jaurlaritza, Agirre lehendakaria buru zuela, saiatu zen kaleratutako berrietan datu zehatzak ematen, hildakoen izen-deiturak gehituz txostenetan; baina, hala ere, hutsuneez eta gabeziez oharturik zeuden

 

      Los vascos que hoy presentan las listas nominales, —que se especifican a continuación— de sus compatriotas víctimas de la persecución franquista, se encuentran en el destierro, y no han contado con las facilidades que prestaría la residencia personal en el lugar que ha sido teatro de estas matanzas. Por lo mismo cada información, cada dato y circunstancia de los nombres, fechas y lugares que a continuación se indican, han costado múltiples esfuerzos, secretos y siempre vigilados por el adversario, de héroes anónimos que así se han sacrificado por el conocimiento exacto de la verdad objetiva^[26].

 

      Hiru txostenetan azaltzen dira gerra-garaian Jaurlaritzak egindako ahaleginak errepresioaren alderik bortitzenaren berri zabaltzeko eta galtzailearen sufrimendua nolabait adierazita uzteko. Ezinbesteko iturri bilakatu dira garaia ikertzen dutenentzat; ez hainbeste aipatzen diren datu orokorrengatik, azaltzen dituzten xehetasunengatik baizik. Lehen txostena 1938ko martxoan argitaratu zen, La represión franquista en Euzkadi izenburupean. Sarreraren ostean, errepresio-ereduak azaltzen dira, eta nola gauzatu zen sei ataletan banatuta: Nafarroari, Arabari, Gipuzkoari eta Bizkaiari zegozkienak, eta apaizei eta emakumeei buruz beste biak. Txostenaren egileek norabide jakina darabilte azterketan: Jaurlaritzaren jokabidea —ez Errepublikarena— kontrajartzen dute frankisten portaerarekin. Horren arabera, Euzko Jaurlaritza Bizkaian aritu zen garaian, hogei heriotza-zigor onartu ziren, betiere zuzenbide-arauen bideak jarraituz; frankistek, aldiz, hogei mila lagun inguru hil zituzten (15.000 Nafarroan), horietatik ehuneko laurogei epaiketarik gabe. Txostenaren arabera, 70.000 preso inguru egon ziren Euskadiko kartzeletan. Hamar mila lagunek galdu zituzten beraien ondasunak ofizialki, eta lapurreten jomuga izan zirenak gehitu behar zaizkie horiei. Horrez gainera, isunez baliatuz milioika pezeta eskuratu zituzten frankistek ogasunerako. Datu horien ondorio nabarmena honako esaldi honetan jasota dago:

 

      Sobre el martirio trágico de Euzkadi, asolada por los efectos directos de la bélica contienda, pesa también este cuadro de dolor que ofrece la persecución franquista, ensañada con mayor crueldad que en parte alguna de la Península.

 

      Agerikoa denez, eman zituzten datuak puztuta zeuden; beharbada, ez zekitelako benetan zer ari zen gertatzen atzeguardia frankistan, eta mugaren beste aldera edo errepublikarren aldera heltzen zena errealitatearen oihartzun antzeko bat baino ez zelako. Galiziako kasuan, esate baterako, 120.000 hilketa aipatu ziren, baina gaur egungo ikerketen arabera, 6.000 inguru izan ziren (Prada, 2006, 279).

      Gaur egungo estimazioek 5.000 exekutatu inguru aitortzen dituzte Hego Euskal Herri osorako, erdiak baino gehiago Nafarroan. Nekez aldera daitezke datu horiek Extremaduran edota Errioxan jazotakoarekin; izan ere, herrialde horietan errepublikarrek pairatutako errepresio fisikoa askoz handiagoa izan zen, baina bizi zuten egoera ere oso ezberdina zen, bai alde egiteko aukerei zegokienez, bai eta aurrekari sozial eta politikoei zegokienez ere.

      Txosten horien puztuketaren alternatiba ezin da izan erabateko bazterketa eta estatuak, hots, frankistek, gorde zituzten agiriak bakarrik erabiltzea. Izan ere, gehiago dira galdu edota desagerrarazi zituztenak gorde direnak baino. Galdutako fondoak, gainera, garrantzitsuenak ziren, ziur aski, errepresio frankistari buruzko datuak biltzeko orduan. Ondorioz, maiz, lekukoen testigantzak eta era horretako txostenak dira eskura ditugun iturri bakarrak.

      Merezi ez zuten errepresioa jasan zutelako sentimenduak bultzaturik idatzi zuten Jaurlaritzaren txostena egileek, eta Europako potentzien eta gizartearen onespena eta babesa jasoko bazuten —hori zen txostenaren helburuetako bat— hobe zen kopuruak goitik biribiltzea, eta ez behetik. Txostena idatzi zen urtean, gainera, 1938an, amaitu gabe zegoen errepresioaren alderik gogorrena eta handiak ziren haren berri emateko eragozpenak. Datu zehatzak ematen dituztenean, hau da, herriz herri azaltzen direnean, gehiago hurbiltzen dira errealitatera kopuruak, eta gaur egungoen antzekoagoak dira. Nafarroan ez zela erresistentziarik egon azpimarratu zuten lan horren egileek eta Arabako giro politikoa oso baketsua zela altxamenduaren aurretik. Bizkaian, aldiz, oso bestelakoa zen giroa, bertako biztanleek erakutsitako erresistentzia-gaitasunak erasotzaileen mendeku-egarria piztu zuela diote. Gipuzkoari zegokionez, atalaren hasieran ondo laburbildu zuten, Jaurlaritzaren arabera gertatutakoa:

 

      En Gipuzkoa, se ha ensañado la persecución fascista en forma bárbara. No por la cuantía de los fusilamientos y asesinatos realizados sino por las circunstancias que se derivan de esta exposición.

      En Guipúzcoa, según se sucedían los avances rebeldes, fue evacuada la población civil. (...) Quien quedó fue porque estimaba que no podía ser objeto de represalia alguna, por su inhibición absoluta en los días en que se sostuvieron los ataques de los militares sublevados.

      Sin embargo en Guipúzcoa, pasan de dos mil los fusilados y “paseados”. No ha existido prácticamente en esta región lo que llamaríamos Justicia organizada. No conocemos caso alguno en que se halla [sic] seguido para juzgar los trámites exigidos por la Ley.

 

      Sarrera horren ondoren, zenbait herritako berri ematen du txostenak (Oiartzun, Beasain, Ordizia, Gatzaga, Arrasate eta abar), eta kartzeletako egoera azaltzen du. Beraien ustez, Hernaniko kanposantuan 700 gorpu inguru lurperatu ziren.

      Hilabete geroago aldatu egin zuten txostena eta Datos numéricos de la persecución de Euzkadi, Abril 1938^[27] izenarekin argitaratu zuten. Bertan, era honetara egin zuten zapaldutakoen sailkapena: «vascos encarcelados (población vasca recluida en cárceles y penitenciarías de Euzkadi, incluyendo las de Santoña), vascos en campos de concentración y batallones de trabajadores (todos los vascos que han sido encuadrados en dichas unidades, distribuidas por todo el territorio peninsular), vascos afectados por otras formas de persecución (vascos que han sufrido o sufren (...) una prisión atenuada; les han sido confiscadas sus fortunas o bienes o les han impuesto multas considerables por considerarles desafectos; personas que han sido destituidas de sus empleos en Entidades públicas y particulares y (...) se hallan cesantes, y (...) aquellos que han sido desterrados fuera de Euzkadi o a cierta distancia de su localidad)». Ondorengo laukietan bildu zituzten jazarkundearen zenbakiak:

 

“Datos numéricos de la persecución de Euzkadi”

Euskaldunak kartzeletan	30.050
Kontzentrazio-esparruetan eta langileen brigadetan	30.000
Beste zapalkuntza-mota batzuek eraginda: espetxe-zigor arindua, ondasunen bahiketa, 10.000tik gorako isunak, kargugabetzeak, atzerriratzeak...	50.000
Herritik aterarazitakoak	120.000
GUZTIRA	230.050

Iturria: Informe Gobierno Vasco. Abril 1938

 

      Emandako kopuruak hobeto ulertze aldera, 1936ko otsailaren 16ko hauteskundeetan izan ziren emaitzak azaldu zituzten txostenean. Hots, Euskadi guztian, Nafarroa barne, 1.200.000 biztanle zeudela zioen txostenak eta Gobernuko hautagaien aldeko botoak 329.512 izan zirela; beraz, euskal biztanleriaren % 19,50ek pairatu zutela nolabait zapalkuntza.

      Fusilatzeei zegokienez, txostenak zioen ondoko koadroan agertzen diren kopuruei beste 2000ren bat euskaldun fusilatu gehitu behar zitzaizkiela, Santanderren edo Asturiasen fusilaturikoak, hain zuzen.

 

Fusilatzeak

Gipuzkoa	2.500
Araba	400
Nafarroa	10.000
Bizkaia (legez)	453
Bizkaia (legez kanpokoak edo paseatuak)	500
GUZTIRA	13.853

Iturria: Informe Gobierno Vasco. Abril 1938

 

      Urtebete geroago, 1939ko maiatzean, zabaldu zen hirugarren txostena, Euzkadi bajo el régimen de Franco izenburupean. Lau ataletan banatuta zegoen: apaizen aurkako zapalkuntza, Gipuzkoakoa, Bizkaikoa eta Nafarroakoa. Ordurako, Gerra Zibila bukatuta zegoenez, eta nazioartean eragiteko premia txikiagoa zenez, testuinguru horretan erabilitako hizkuntza hotzagoa da, errepresioaren alde estatistikoan sakondu zen eta aurreko txostenean emandako datu batzuk zuzendu egin ziren (oraingoan baxuagoak ziren ematen ziren kaltetuen kopuruak). Ordiziari zegokionez, adibidez, 1938ko txostenak 15 lagunen heriotzaren berri ematen zuen, 1939koak, aldiz, 10en izenak bakarrik zehaztu zituen. Hala ere, kopuru orokorra handiagoa zen: hiru mila hildako. Emandako datuak oinarritzeko aukeraturiko iturrien artean, besteak beste, Telleria musikagile karlistaren ustezko testigantza erabili zuten, hark, 1937ko otsailean, kopuru hori aipatu omen ziolako ondoren ihes egin zuen apaiz bati. Baina txostenaren egileek berehala argitzen dute 3.000 lagun horietatik 340 baino ez zituztela identifikatu: «No es exigua la cifra, y valora la cuantía total señalada, si se tienen en cuenta las razones que citamos y, además, los limitadísimos medios —evadidos y refugiados— que ha sido posible utilizar para poder establecer esta información recopilada; concreta y veraz, por otra parte». Beste alde batetik, esanguratsua da nola jotzen duten aita Zubiagaren testigantzara lerro batzuk lehenago. Ondarretako kartzelan kapilau aritutako jesulagunak aitortu omen zuen hirurehun kristau ingururi lagundu ziela fusilatu aurretik, azken orduan. Fusilatuen izenak eman aurretik, azken atal bat jorratzen du Jaurlaritzaren txostenak: “barbarie rojo-separatista” eta frankista alderatzen ditu eta amaitzeko, fusilatuen izenak ematen ditu. Matxinatuen iturriak erabiliz, Altxamenduaren hasieran, Gipuzkoan, 186 hil omen zituzten errepublikarrek, nahiz eta 100en izenak baino ez zehaztu. Bestalde, badakigu eskuindar askok, tartean udatiar ugarik, ez zutela inongo arazorik izan, eta erraz zeharkatu zutela muga, abertzaleen eta agintari errepublikarren babesean zenbait kasutan. Baina altxatuen jarrera oso bestelakoa izan zen.

      Euzko Jaurlaritzaren hiru txostenekin batera, herritarrek eta atzerriko gobernuek beste hiru bide izan zituzten Gerra Zibilean Euskal Herrian gertatzen zenaren berri —berri mugatua bazen ere— jasotzeko: muga zeharkatzen zuten pertsonek emandakoa, prentsan argitaratutakoa eta zenbait erakunderen txostenetan bildutakoa. Lehenengo kasuan, Ipar Euskal Herria informazioaren eta desinformazioaren gune nagusia bilakatu zen; izan ere, lagun askok zeharkatu zuen muga bi norabideetan, batzuek baimen guztiekin eta beste batzuek isilean, baina gehienek zuten mugaren beste aldean bizitako zerbait kontatzeko. Adibideak ugariak dira eta horietako bi lekuko berezi aipatuko ditugu: On José Migel Barandiaran apaiz eta ikertzailea eta Pío Baroja idazlea. Manuel de Inchausti-k bultzaturik eta diruz lagundurik, Barandiaranek bere ikerketa-metodoak jarraituz, datu-bilketa garrantzitsua egin zuen. Horretarako, muga zeharkatu zuten 136 lagun elkarrizketatu zituen eta zenbait kasutan, pertsona horiek emandako agiriak gorde zituen (Gamboa-Larronde, 2006). Aurreko kapituluan ikusi dugunez, bildutako informazioa oso lagungarri izan zaigu gure lanerako, baina era kritikoan aztertu beharrekoa da. Lehenago ere esan da, gerra-giroan eta muga zeharkatzean era guztietako berriak, datuak eta iruzkinak sortzen dira, eta horietako asko ezin dira egiaztatu sarritan. Esate baterako, Barandiaranek jasotzen du Ignacio Oleaga Doktrina Kristauko Anaien kongregazioko kidearen txosten bat. 1936ko azaroaren 15ean idatzita dago eta horren arabera, alde fakziosoko militarrek 113 lagun lurperatu zuten Tolosan, 150 Hernanin eta 12 Andoainen (Gamboa-Larronde, 2006, 92). Garai beretsuan, Gelasio Aramburu apaizak esan zuen 7.000 hildako baino gehiago izan zirela Nafarroan (Gamboa-Larronde, 2006).

      La Guerra Civil en la frontera liburua idatzi zuen Pío Barojak, mugaren beste aldetik heltzen zitzaion informazioa bilduz, baina zehaztasun gabezia handia dago datu batzuetan. Bere hitzetan, esate baterako, Aitzol apaiza Bilbora joaten saiatu zenean La Balandra izeneko itsasontzian egin omen zuen —Galerna zen bakailao-ontziaren benetako izena—, eta patroiak traizio egin ondoren, Bizkaiko portu batean lehorreratu omen zituzten bidaiariak —guk badakigu Pasaiara ekarri zituztela—. Barojak, kanpotik begira ari den ikuslearen jokabide objektiboa nabarmendu nahi zuen, eta helburu horrekin, batzuen eta besteen inguruko berriak jaso zituen. Bere esanetan, Berako harrobian laurehun lagun inguru fusilatu zituzten eta San Cristóbaleko gotorlekuan, Iruñeko Ezkaba mendian, beste berrehun. Donostian eta Irunen, aldiz, preso asko hil omen zituzten, anarkistek bereziki.

      Garaiko prentsak ere eman zuen errepresioaren berri, baina komunikabideetan gertatu ohi denez, oso ikuspuntu eta helburu desberdinekin. Altxamenduaren aldeko zuzendaritzak zituzten egunkariek zehatz-mehatz deskribatu zituzten matxinoen mugimenduak, baina mutu geratu ziren errepublikazaleen helburuekin zerikusia zuen guztiaren aurrean. Errepublikarren prentsak ere antzeko jokabidea hartu zuen, baina informazio gehiago zabaldu zuten epaiketa handiak egon zirenean edo Bilboko kartzeletan herritarrak sartu eta hainbat hildako gertatu zirenean. Gipuzkoako atzeguardiako gertakizunei zegokienez, prentsa errepublikarra saiatu zen matxino militarren mendekuzko jarrera eta ekintza zapaltzaileak azpimarratzen. Horrela, sarritan, orain arte esan dugun bezala, informazioa eta propaganda nahasi egiten ziren, baina faktore hori aintzat hartuta ere, emandako datuetako asko ontzat eman daitezke,. eta deskribatutako giroak ez zuela errealitatearekin alde handirik izango uste dugu. Pentsamolde ezberdineko egunkariek kontaturikoa erabiliko dugu ondoko lerroetan, Gipuzkoan eta Euskal Herrian, oro har, jasotakoa ezagutzeko.

      Bilboko egunkarietako bat zen El Nervión izenekoa; ez zuen pentsaera politiko garbirik, baina liberalismo monarkikora hurbiltzen zen. Altxamenduaren ondorengo lehenengo egunetako anabasa gainditu ahal izan zuen, baina 1937ko otsailean desagertu zen betiko. Irailean argitaraturiko gaiari buruzko lehenengo artikuluan, Gasteizetik alde eginda Bilbora heldu ziren zenbait iheslariren berri eman zen; horien arabera, atxiloketa asko eta 50 fusilatu baino gehiago izan ziren Gasteizen, betiere atxiloketaren arduradun ziren erreketeek eta falangistek epaituta, besterik gabe^[28]. Urrian eta azaroan zehar publikatu zituen El Nerviónek zapalkuntza frankistari buruzko zenbait ohar, baina garrantzi berezirik eman gabe. Urriaren 30eko egunkarian agertu zen Arrasateko bi baserritarren fusilatzeari buruzko berria (batak bestearen igarobaimena erabiltzeagatik). Hamabost egun geroago argitaratu zen lehenengo aldiz Gizpukoako zenbait apaizen exekuzioa, baina zeharkako aipamena izan zen; izan ere, gai nagusia Arrasateko Udala auzoko apaiz bat lerro errepublikarrean sartu izana zen, eta jarrera horren arrazoia azaltzen zen, hau da, Arrasateko eta Gipuzkoako beste abade batzuekin matxinoek jarraitu zuten bidea saihestu nahia.

      Euzkadiko Alderdi Komunistaren hedabide ofiziala zen Euzkadi Roja, eta, normala denez, askoz jarrera gogorragoa izan zuen informazioa zabaltzean. Azarearen 11n eman zuen Gipuzkoako diputazioko “garbiketen” berri, eta horrekin batera azaldu zuten zein izan zen zenbait funtzionarioren jarrera norbere ideiak ukatuz, lanpostua berreskuratzearren. Faxisten aldeko adierazpenak ez egiteagatik adineko emakume batzuek pairatu behar izan zutena (ilea erabat moztu zieten) ere kontatu zen, bai eta zenbait elkarte ustez apolitikok hartu zuten lankidetzako jarrera matxinatuekin, Donostiako Orfeoiak, besteak beste. Honela deskribatu zen astekari komunistan hiriak bizi zuen giro apokaliptikoa:

 

      Le habían dicho que velando por el “buen mantenimiento del orden” habían sido fusiladas algunas personas, que los cafés son muy frecuentados por gente indeseable y amoral, chulos cabareteros y sus inseparables concubinas y que, desde luego, se ha entrado a saco en las moradas de los que, huyendo del terror fascista, tuvieron que abandonar su ajuar.

 

      Hurrengo egunetan ere antzeko artikuluak agertu ziren, baina kaltetuen senideak ez mintzen saiatuko zirela adierazi zuten^[29]. Egun berean eman zen Galernan gertatutakoaren berri (bakailao-ontzia harrapatu eta zenbait bidaiari hil izana). Bi egun geroago argitaratu ziren nazionalek fusilaturiko pertsona batzuen izenak. Abenduaren 10eko titularrak honela laburtzen zuen Gipuzkoako egoera: «En el infierno fascista. En Donostia imperan los fusilamientos, el hambre, los cortes de pelo, los saqueos». Laburpen horren azpian, Donostiatik trukean heldutako emakume batek kontatu zuen zein zen hiriaren egoera, eta ezagun batzuen eta apaiz abertzale batzuen fusilatzeak aipatu zituen. Abenduaren 29ko alean, artikulu bat eskaini zion astekari komunistak apaizen fusilatzeen gaiari, eta bertan berresten zen 30 apaiz baino gehiago fusilatu zituztela “kristau errekete eta falangistek”.

      Prentsako ikuspuntuen aniztasuna aztertzeko ahaleginean, bukatzeko, Euzko Jaurlaritzak Parisen argitaratzen zuen Eusko Deya egunkariko zati bat hartuko dugu. Kontuan izan behar da egunkaria sortzean izan zituzten helburuen artean, garrantzitsuenetakoa zela nazioarteari erakustea, batez ere katolikoei, zein bidezkoa eta zuzena zen euskal errepublikazaleek zuten borrokarako arrazoia. Bide horretan jorra tu zituzten artikuluak, eta helburu hori betetze aldera azpimarratu zituzten behin eta berriz matxinoen krudelkeriak eta ankerkeriak. Gainera, Bizkaian irakurtzeko aukerarik ez izateak lagundu zien deskribapenetan gordintasuna eta zehaztasuna areagotzen. Astekariaren tonua eta estiloa ikusteko oso baliagarria da ondoko zati hau:

 

      Hemos dicho de 14 a 32 sacerdotes. Porque nosotros, encerrados en el ámbito de la verdad no queremos transponer sus fronteras. Ellos mismos, oficiales del Ejército sublevado, conspicuos falangistas y Jefes tradicionalistas han confesado en la intimidad, en repetidas ocasiones que «llevan ya fusilados 32 sacerdotes nacionalistas vascos». Más nosotros no tenemos hasta el presente nombres más que de 14, si bien tenemos noticias de otros seis sacerdotes fusilados, que hacen un total de 20.

      (...)

      A estos sacerdotes mártires hay que sumar miles de católicos vascos pasados por las armas por esos monstruos de la civilización cristiana. Beneméritos amantes de su país, sin más pecado que sus ejemplares sacerdotes martirizados, ciudadanos pacíficos que confiados en la honorabilidad de los que decían luchar en nombre de una religión, que es todo amor, bondad, piedad, perdón, no dudaron ni un momento en quedarse en sus casas. Hombres y mujeres de toda edad, estado y condición han sido villanamente fusilados unos y muertos a pistoletazos otros por el «horrendo crimen de amar a su Dios y a su Patria».

      En Pamplona han caído más de 1.200; y en toda Navarra pasan de 7.000 en Vitoria se ha fusilado a unos 2.000, y en la Provincia de Álava más de 1.000. En Guipúzcoa, donde la juventud y la casi totalidad de conocidos nacionalistas vascos se refugiaron en Bizkaya, han derramado su sangre más de 800 hombres y mujeres. De esos 9.000 vascos, la mayoría pertenecen al Frente Popular. Pero casi todos ellos eran vecinos pacíficos: no se sublevaron en armas, ni delinquieron en delito alguno, ni dieron ningún motivo para tamaño castigo. Ni fueron juzgados, ni sentenciados, ni condenados por tribunal alguno.

(Euzko Deya, 1936, 61)

 

      Orain arteko orrialdeetako datuek garbi adierazten dutenez, ez da batere erraza zehatz-mehatz esatea zenbat izan ziren matxinoek eragindako hilketak Gipuzkoa hartzen zuten bitartean eta ondoko hilabeteetan. Beraz, ia ezinezkoa da errepresioren ondorioz hildako guztien izen-abizenak berak ere zehaztea. Lan horretarako, eragozpen bat gehiago da errepresioa zuzentzen zuten egoitza ofizialetako inolako agiririk ez egotea, hau da, Gobernu Zibil, Militar, Justizia Jauregi edota beste erakunde erdi publikoetako agiritegiak (Falange edota Gerrako Junta Carlista) desagerturik izatea. Gerra-kontseiluetan militarrek epaitutakoei buruzko agiriak baino ez ditugu, El Ferroleko Archivo Militar-ean gorderik. Baina ezin dugu jakin zehaztasunez zenbat izan ziren prozedura hori jarraitu gabe eraildakoak. Gauzak horrela, lehenago ere aipatu dugunez, alde handiak daude gai honetaz arduratu diren historialariek eman dituzten kopuruen artean.

      Bi aldeetako hildakoei buruzko azterketa parekatua egiten saiatu zen lehenengo ikerlaria Salas Larrazabal historialari militarra izan zen; berak ere parte hartu zuen Gerra Zibilean, armada frankistan boluntario. Baina, ikerketen oinarritzat hartu zuena gaur egun erabat baztertuta dago; hots, berak uste zuen gerran hil ziren guztiak sartu zirela zegozkien Erregistro Zibiletan, eta horien araberako datuak eman zituen, baina ez zen horrela gertatu. Iturri hori kontsultatuz —beharbada ez behar bezain fin—, Salas Larrazabalek dio Gipuzkoa errepublikarren menpe zegoela 426 hil zituztela agintean zeudenek. Militarrak Gipuzkoan sartu ostean, aldiz, 324 hildako egon ziren. Beste alde batetik, 1936an bakarrik izan ziren gehiago legez kanpoko exekuzioak (24), legezkoak baino (17). Oso esanguratsua da frankistek hil zituztenetako asko noiz sartu ziren Erregistro Zibilean ikustea, izan ere, haietariko 209 heriotza 1945ean erregistratu zituzten (Salas, 1977, 213).

      Arestian esan dugun bezala, Salas Larrazabalen lanen oinarrizko printzipioa (Erregistro Zibila) garai hartan bertan ere ez zen erabat onartzen, eta gaur egun okertzat hartzen da, inolako zalantzarik gabe (Reig, 1984). Nahiz eta 1870eko Erregistro Zibilaren Legeak argi eta garbi zehaztu ezin zirela gorpuak lurperatu zegokien udal barrutiko erregistro zibilean (hildako tokia edo gorpua aurkitu zen lekua) heriotza apuntatu gabe, ez zen legea bete kasu askotan, nabarmen. Beste askotan, heriotzaren arrazoia ezkutatu egin zen eta burutik beherakoa, bihotzekoa edo halakoak idatzi ziren arrazoiei zegokien tokian. Heriotzak behar bezala ez inskribatzeak arrazoi ezberdinak zituen; alde batetik, biktimarekiko mespretxuak bultzatzen zituen hiltzaileak horrela jokatzera, eta, bestetik, egindako krimenen berri idatzirik, frogarik, ez uzteko. Bestalde, hildakoen sendietan ere arazoak sortzen ziren betebehar administratibo horretarako, eta luzatu egiten zen prozesua. Askotan ez zekiten legez heriotza inskribatu beharra zegoenik ere; beste batzuetan, mendekuaren beldur ziren; prozedurak berak zailtasun handiak zituen edo ez zegoen zuzeneko seniderik, edo ihes eginda zeuden. Heriotza gehienetan, erregistroan ez agertzeak beste prozedura judizial luze eta konplikatu batera eramaten zituen senideak, desagertu egin zirela edo hilda zeudela aitortuko zuen agiria lortzeko egin beharrekoak betetzera. Gerra osteko lehenengo urteetan, bost urte pasatu behar ziren desagerpenaren agiriaren datatik aurrera epaileak ustezko heriotza dekretatzeko. Gainera, 1939tik aurrera hamar izan ziren igaro beharreko urteak. Agiria eskuratzeko ez zen nahikoa senideen eta lekukoen deklarazioa, erakunde ofizialek ere txostena egin behar zuten (Vega Sombría, 2005,102-105).

      Iñaki Egaña historialariak eskaini zigun gerra-garaiko heriotzei buruzko bigarren azterketa, bere zuzendaritzapean, Gerra Zibilak Euskal Herrian izan zuen bilakaera aztertzen den historia zabal baten barnean. Egañaren iritziz, 1000 lagun inguru erail zituzten frankistek Gipuzkoan gerran eta gerraostean. Hildakoen zerrenda egin zuen eta bertan zehaztu zituen izen-deiturak, jaioterria, bizilekua eta heriotzaren gutxi gorabeherako data eta tokia. Baina, zoritxarrez, datu horien guztien aberastasuna eta egindako lan neketsuaren balioa lausoturik geratzen dira, ez baitigu eskaintzen erabilitako iturriei buruzko argibiderik, eta, beraz, ekarpen garrantzitsu hori kontrastatu ezinean geratzen gara. Aurrerago ikusiko dugunez, zenbait akats aurkitu ditugu zerrendan; hala ere, huts horiek ez dute deuseztatzen egindako lanaren balioa, baina tentuz ibiltzeko ohartarazten gaituzte. Bestalde, ez da behar bezain garbi geratzen gipuzkoarren eta Gipuzkoan fusilaturikoen arteko bereizketa. Izan ere, behin baino gehiagotan, deiturek eta bizilekuek adierazten dute Gipuzkoako lurraldea bertan borrokatu zuten errepublikazaleen ehorzlekua izan zela, errenditu ziren unean hil ostean; edo, bestela, agintari frankistek aukeratutako tokia Iparraldeko Fronteko preso errepublikarrak auziperatzeko. Hala eta guztiz ere, Egañaren ekarpena, Aranzadi Zientzia Elkarteak azken urteotan egindako lanekin zuzenduta eta osatuta, gure ikerketaren zutabeetako bat izan da.

      Pedro Barrusok lan ugari argitaratu ditu Bigarren Errepublikari eta Gerra Zibilari buruz, eta lan horiek lagungarri izan ditugu Gipuzkoako egoera ulertzeko Errepublika-garaian, baita Gerra Zibilaren lehenengo fasean ere. Egañaren lanean ez bezala, Violencia, política y represión en Guipúzcoa Barrusoren liburuan ugariak dira aipamenak eta agiri-iturrien berri ematen zaigu uneoro. Heriotza-zigorrak zapalkuntzaren alderdi nabarmenena badira ere, horiek apur bat baztertu eta bigarren mailan utzi ohi diren errepresioaren alderdiak aztertzen ditu arreta bereziz Barrusok, hau da, kartzela-zigorrak, ondasunen bahiketak, isunak eta “garbiketak”. Hilketei dagokienez, gure ustez, gehiegi mugatzen da dauden agirietan aurkitutakora eta gainera ez digu agirien zehaztasun handirik eskaintzen. Barrusoren esanetan, 635 laguni eman zioten heriotza-zigorra, eta horietatik 485 hil zituzten. Baina berak badaki hobi komunak egon zirela eta inolako agiritan agertzen ez diren “paseatuak” zeritzenak. Oiartzun eta Hernani aipatzen ditu ziur aski ezelako epaiketarik gabe erailketak egin ziren herrien adibidetzat^[30]. Beharbada, zuhurtasun handiegiaz dio 1936 eta 1945 artean, 485etik 500 lagunera exekutatu zituztela Gipuzkoan, betiere «[a la] espera de posibles avances a la luz de nuevos documentos». Bestalde, emandako kopuru hori ez dator bat Barrusok berak 158. orrialdera dakarren aipamenean esaten denarekin, hots, Gomá Kardinalak Vatikanori esandakoarekin: 1936ko azken hilabeteetan bakarrik «cuatrocientos y pico fueron condenados a muerte». Azkenik, liburuan ez datorrenez hildakoen zerrendarik, ez dugu Egañak eskainitakoarekin konparatzeko gairik. Dena den, egile biak datoz bat Euzko Jaurlaritzaren txostenetan esaten denarekin, hau da, zapalketaren unerik latzenak eta odoltsuenak Donostia hartu eta berehala, Gipuzkoaren zati handiena okupatu osteko lehenengo hilabeteetan bizi izan zituztela.

      Gu geu ez gara ausartzen kopuru zehatz bat ematen, baina, agiriei dagokienez, gaia ikertzeko arloan dauden zailtasunak ahaztu gabe, uste dugu kontuan hartu behar dela lurraldearen soziologia, bai Bigarren Errepublikaren garaian, bai eta errepublikarren kontrolpean egon zen bi hilabete eta erdi eskasetan ere. Halaber, ezin da ahaztu gertatu zen erbesteratze handiak eragina izan zezakeela zapalkuntzaren fenomenoa nolabait gutxiestean.

      Beste lurralde batzuetan, agiri-faltak utzitako hutsunea^[31] —Gipuzkoan baino txikiagoa sarritan— ahozko iturrietara joz bete izan da. Bide hori baliagarria izaten da landa-eremuetan, biztanle gutxiko herrietan, herritarren arteko loturak izaten direnean eta elkar ezagutzen dutenean. Dauzkagun datuen arabera, Gipuzkoako kasuan, orduantxe demografikoki hazten ari ziren herrietara bereziki zuzendu ziren altxatutakoen zigor-ekintzak, salbuespenak salbuespen. Herri horietan, jende-mugimendu handia zebilen eta ez zegoen baldintza egokirik biztanleen arteko harremanak estutzeko. Hain zuzen ere, toki horietakoak izan ziren jarrera ezkertiarrenen alde agertu zirenak eta gehien mobilizatu zirenak. Horietako askok gatazkaren ostean betiko utzi zuten Gipuzkoa, gehiago ez itzultzeko. Batzuek alde egin zuten Espainiatik; beste batzuk beren lurretara edo beste nonbaitera itzuli ziren, iragan “gorria” leporatuko ez zioten tokietara errazago bizitzearren. Horren guztiaren ondorioz, taldearen memoria historikoa murriztuta geratu zen, eta beste toki batzuetan baino zailagoa izan da oroimenean gordetakoarekin berregitea historia. Bestalde, alderdi abertzale eta ezkertiarretako buruzagi gehienek alde egiteko aukera izan zutenez, zapalkuntza militarra gauzatzeko eremua beste probintzia batzuetan baino txikiagoa izan zen, lurralde horietan ezin izan baitzuten ihes egin, ez ezkutatu, errepublikazaleek. Buruzagirik ez geratzean, Euzko Jaurlaritzaren txostenetan irakur daitekeenez, eragin politiko handirik gabeko pertsonek pairatu zituzten zigorrak, eta horiek ahaztuta geratu dira urteen buruan. Beste alde batetik, denbora gehiegitxo pasatu da historialariok gaiari heldu arte, eta atzerapenak ez dio mesederik egin informazioa biltzeko aukerari. Gipuzkoako agiritegi ofizialak desagertzea gertaera handiegia da kasualitatea izateko; ahoz ahoko oroitzapenak dagoeneko eskasegiak dira, eta ez da erraza garai hura bizi izan zutenak eta beren lekukotasuna emateko prest dauden pertsonak aurkitzea. Azkenik, ezin dugu ahaztu, uztailetik irailera bitartean, zenbait talde kanpotik etorri zirela Gobernuaren alde borrokatzera. Meatzari asturiarrak, militarren agindupean zegoen Galiziatik ihesean etorri ziren arrantzaleak eta langileak eta Europatik etorri ziren militante ezkertiarrak borrokatu ziren Gipuzkoako fronteetan. Pentsatzekoa da horietako batzuk matxinatuen eskuetan eroriko zirela preso, eta inolako agiritan arrastorik utzi gabe erailko zituztela, gerran borrokakide izan zutenen arteko oroitzapena bera ere galduta.

 

 

Errepresio-estrategia: heriotzak

 

      Gipuzkoako lurraldean, borrokaldiak iraun zuen hiru hilabeteetan erresistentzia errepublikarrak izan zuen indarrak eta militarren eta eskuindarren kontra erabili zen bortxakeriak erabateko eragina izan zuten irabazleen erantzuna azaltzeko orduan: mendeku-nahia neurri zapaltzaile gogorrenetan gauzatu zen (betiere beraiek pairatutakoa erabiliz krudelkeria zuritzeko)^[32]. Egia da tarteren batean errepublikarren kontrolpean egondako hirietan bortitzagoa izan zela zapalkuntza frankista, baina horrek ez du esan nahi bestelako hirietan arinagoa izan zenik; erresistentzia oso txikia izan zen zenbait probintziaren kasuak aztertzea baino ez dugu hori ikusteko: Valladoliden, Sevillan edo Nafarroan izandako hilketa-kopurua oso altua izan zen. Beraz, emandako arrazoiak ahaztu gabe, beste era batekoak ere aztertu beharra dago.

      Altxatuen errepresioa aldatuz joan zen denboran zehar. Ez da erraza garai bakoitzaren muga zehatzak ezartzea, baina tipologia jakin bat ikus daiteke. Helburu bat baino gehiago izan zituen matxinoen zapalkuntzak: alde batetik, altxamenduaren alde jarri nahi zituen ordura arte jarrera garbirik hartu ez zutenak; beste alde batetik, izuaren bitartez geldiarazi nahi zituzten gobernu errepublikarraren aldekoak; eta, azkenik, atzeguardia zaindu behar zuten, erresistentziaren aldeko jarrerak saihesteko (Cabanellas, 1975, 837). Beraz, ez du zentzurik gerrako operazioak eta zapalkuntzarekin zerikusia zutenak bereizteak, txanpon beraren alde biak baitira. Gipuzkoan, matxinatuek aurrera egin ahala, hasiera-hasieratik ezarri zituzten neurri zapaltzaileak herriak okupatu ahala, toki horiek defendatzen ari ziren errepublikazaleen aurka; horren adibide dira 1936ko uztailaren 27tik 28rako gauean hil zituzten hogeita hamar beasaindarrak, Oria bailarako buru zen Beasain hartu ondoren. Baina, lehenago ere esan dugu, batez ere Donostia okupatu ostean, neurri batean gerra egoerarekin lotuta zeuden ekintzek bidea ireki zioten errepresio antolatu eta sistematikoari.

      Beraz, Gipuzkoako errepresio-estrategia sailkatzekotan, erdibidean dago hasierako araurik gabeko errepresio zuzenaren eta erakundeetatik zuzendutako errepresio arautuaren artean. Lau izan ziren frankista izango zirenek beren esku geratzen ziren errepublikarrak hiltzeko jarraituriko estrategiak: 1) Borroka-guneetan bertan, frontean, hiltzen zuten, erresistentzia errepublikazaleak eragindako giza galerak eta bestelakoak ordaintzeko zabaltzen zen odol-gosearen ondorioz. 2) Sarritan, etxean bertan atxilotzen ziren ustez Movimiento-aren aurkakoak eta berehala hiltzen zituzten gorri-separatista eta marxista susmagarritzat hartuta. 3) Kartzela batera edo atxilotuak edukitzeko toki batera eramaten zuten susmagarria, eta handik egun gutxira “aske uzten zuten” exekutatzeko. Maiz, Donostia erdialdetik kanpora eramaten zituzten fusilatzera, Ulia mendira esate baterako; beste batzuetan, hiritik hurbil, baina beste udalerri batzuetan hiltzen zituzten, Hernanin eta Oiartzunen besteak beste. Azkenik, 4) Gerra-kontseilu guztiz sumarioak egiten ziren, defentsarako aukera handirik eskaini gabe. Prozedura horren bitartez heriotzak “legezko” bihurtzen ziren. Gerra-kontseiluetan emandako heriotza-zigor asko Ondarretako kartzelaren hormetan, bertan, bete zen. Horrez gainera, beste toki batzuk ere erabiltzen zituzten fusilatzeko: Polloeko kanposantu ingurua, Norteko Ferrokarrillaren Burdinazko Zubia edo Errondoko Gas Fabrikaren inguruak. Ikusten denez, horiek guztiak Donostiako udalerriko lurretan, baina ez dakigu heriotza haiek sententzia baten ondorio izan ziren edo “paseoen” azkena. Gure ikerketak eta aurretik gauzatutako beste biek, Egañarenak eta Barrusorenak hain zuzen, ez dute datu nahiko eskaintzen errepresio-eredu bakoitzak Gipuzkoan izan zuen garrantzia zehazteko. Gure ustez, azken aukera biak (kartzelatu eta “aske” utzi ondoren hil eta gerra-kontseilu ostean fusilatu) erabili ziren gehien gure lurraldean, baina baditugu aurreneko bien kasuak ere.

      Arestian aipatutako 1936ko uztailaren 27tik 28rako gaua ekarriko dugu hona berriz. Ezaguna da matxinatuek, soldaduek eta nafar erreketeek Beasain hartu zutenean, gau hartan bertan, ordura arte errepublikarrek erakutsitako erresistentziaz gogaiturik, sekulako triskantza egin zutela herrian, bereizketarik gabeko lehenengo zigor-ekintza. Borrokan aurre egin zieten herritarrak, miliziarrak eta guardia zibilak fusilatu zituzten. Horiez gainera, borrokaldietan parte hartu ez zuten zenbait lagun ere horiekin batera hil zituzten; soldaduek sortutako suteengatik eta herritar batzuk atxilotzean protesta egiteagatik hil zituzten bi tradizionalista. Guztira 25 eta 32ren artean izan ziren hildakoak. Lekuko baten arabera, Cayuela komandanteak agindu zituen, erabat mozkorturik zegoela, heriotza-zigor haiek. Horretaz gain, lapurretak eta atxiloketak gertatu ziren herriko hainbat etxetan^[33]. Gainera, zenbait pertsona eraman zituzten Beasaindik Nafarroara zihoazen errepideetara, Lizarrusti eta Etxegaratera hain zuzen, hantxe hil eta lurperatzeko. Hori gertatzen zen bitartean, Gipuzkoako beste aldean, Bidasoako frontean, borrokaldi gogorrak gertatzen ari ziren, altxatutakoek muga kontrolatu eta Irun hartu nahi baitzuten. Gatibu hartu ahala hiltzen zituzten milizianoak: Pikoketan 13, bi emakume miliziano barne^[34], Zubeltzun 20 inguru, Guadalupen 5 eta beste hainbeste Lesakan. Irunera sartu zirenean, armen garraioan harrapatu zituzten zenbait lagun hil zituzten, baina ez dakigu zenbat. Hondarribian, Santos abizeneko lorezain bat fusilatu zuten (Gamboa-Larronde, 2006, 563). Donostian sartu zirenean, aldiz, ez zen horrelakorik gertatu, Gobernadore Zibilak (Ortega tenientea) eta Frantziako enbaxadoreak hitzarmen bat egin baitzuten txikiziorik gerta ez zedin hiriburuan.

      Orain arte aipaturiko exekuzio horiek, “berotan” egindakoak alegia, ez ziren bukatu orduan, gerrako lehenengo egunetan. Ignacio Azpiazuk kontatu zuen Azpeitiko gazte bat fusilatu zutela erreketeek Deban, preso hartu zuten tokian bertan, irailaren bukaeran. 1937ko martxoaren 7ko Euzko Deyan agertzen da Mendaroko Alzola auzotik frankistek kanporatu zituzten lau emakumeren testigantza. Horien arabera, militarrek auzoko bat, Mariano Arriaga, eta Bilboko gudari bat hil zituzten inolako epaiketarik gabe, tokiko komandante militarraren aurrera eraman ondoren. Beste zazpi preso fusilatu zituzten Alzolako bainuetxearen atzean^[35]. Errepublikarren aldera pasatzen saiatu ziren zenbait soldadu ere borrokaldiko lerroan hil zituzten. Elgetako frontean gertatutako heriotzen artean bost gudari eta zibil baten hilketa aipatuko ditugu. José Vicente Garay izan zen zibila, Antzuategi Barrena baserrikoa, mairuek fusilatu zuten Elgetan sartu zirenean. Bera bakarrik lurperatu zuten hilerrian (Domingo, 2004, 328). Herri berekoa zen P. T. baserritarra, etxeko sarreran hil zutena, bere alaba bortxatu nahi zuen mairu-talde bati aurre egin zionean; ez zuen lortu eragoztea eta biziarekin ordaindu zuen. Emaztea ere liskar berean zauritu zuten eta Donostiako ospitale batean hil zen (Askoren artean, 2002, 77).

      Oraindik ez dugu nahiko informazio “paseoen” inguruan, eta ziur aski ezinezkoa izango da osotasunean ezagutzea, ekintza-motak berak oztopatzen baitu bere berri izatea. Hala ere, Aranzadi Zientzia Elkartearen lanek argibideren bat eman diezagukete horren inguruan. Hasieran aipatu dugun moduan, Aranzadik ahalegin handiak egin ditu 2000. urtetik aurrera, hilobiak aurkitzeko eta bertan lurperatutakoak identifikatzeko. Urte hartan, 2000.ean, Leongo Priaranza del Bierzo-n zegoen hobi baten indusketan hartu zuten parte elkarteko hiru kidek, Asociación para la Recuperación de la Memoria Histórica-rekin lankidetzan (Silva-Macías, 2003). Harrezkero, Euskal Herrian hasi ziren eskabatzen hobi komunak aurkitzeko, eta indusketa horietako batzuk Gipuzkoan egin zituzten. Lan nekeza eta zaila da; izan ere, lurperatzeen lekukoek ez dituzte garbi izaten oroitzapenak, eta sarritan ez da jakiten zein diren hobietan lurperatutakoen izen-abizenak. Aranzadikoek 2002. urtean sona handia izan zuten bi indusketa egin zituzten Zaldibian eta Arrasaten, eta bina gorpu aurkitu zituzten. Hobiak (Arrasatekoa mendiko sima bat) hilerrietatik urruti eta jendea ibiltzen zen tokietatik aparte egoteak ondo erakusten dute erailketa haiek ez zutela nondik heldu juridikoki. Gipuzkoako bi hobi horiek memoria historikoa berreskuratu nahiaren ikur bihurtu ziren, Gerra Zibilaren eta bere inguruko errepresioaren gaineko interes soziala berpiztu zuten, eta bidea eman zieten hurrengo urteetan egingo ziren lanei. Urtebete geroago, 2003. urtean, Ametzagainan (Donostian) eta Andoainen egindako indusketek emaitza eskasa izan zuten. Urte berean aurkitu ziren Elgeta hartu ondoren frankistek Garayrekin batera fusilaturiko 6 gudariren gorpuak. Eta Mutrikun, 1936ko urrian fusilatu zituzten lau gudarien gorpuetako bat berreskuratu zen. 2004an, azkenik, beste indusketa bat egin zen Behobian. Lan horiek guztiek gaiarekiko interesa suspertu bazuten ere, Aranzadiren 2002. urteko memorian indusketen bideak dituen mugen berri eman zen. Izan ere, kasu batzuetan, gorpuak isilean atera ziren eta hilerrietara eraman, inongo agiri edo baimenik eskatu gabe; beste batzuetan, inguruan egindako lanek mugitu eta nahasi egin zituzten hondakinak, eta erabat ezinezkotu berreskuratzea eta identifikazioa. Azken urteetako Gipuzkoako lurren bilakaera ikusita, zaila da hainbeste urbanizatu den lurraldean, duela 70 urte egindako hilobiratzeak bere horretan aurkitzea. Horren ondorioz, indusketaren bidea baztertu gabe, Eusko Jaurlaritzarekin batera, agiri idatzien artean ikertzea erabaki zuen Aranzadi elkarteak, errepresioaren berri zabalagoa izateko itxaropenarekin.

      Gipuzkoak erakutsitako erresistentziak Molaren hasierako asmoak aldarazi zituen, jenerala ziur baitzegoen borroka gutxi batzuekin Euskal Herri osoa bere menpe egongo zela eta bere indarrak Madrileko frontera bideratu ahal izango zituela. Ikuspuntu horretatik, altxatuek ez zuten pozik egoteko arrazoi gehiegi. Donostiako militar buruek erakutsitako kemen eta ausardia faltak (atzeratu egin zen altxamendua) eta laguntzaile zibilen ahuleziak hilabete luzeetako lana eskatu zien altxatuei errepublikarren erresistentziari aurre egiteko eta hiria hartzeko. Gainera, Espainia guztitik ekarri behar izan zituzten tropak horretarako. Beraz, hori guztia kontuan hartuz gero, ezin da esan Donostian eta lurralde osoan, oro har, arrakasta izan zuenik altxamenduak. Faktore horiek azaldu dezakete Gipuzkoa okupatzearekin batera, mendeku egarriz, bertako biztanleen aurka ankerkeriaz hartutako neurri gogorrak. Baina nolabaiteko porrot hori ez zen izan arrazoi bakarra. Gogora dezagun, Nafarroan ia ez zela borrokaldi militarrik gertatu eta hasiera-hasieratik ia lurralde osoa lerratu zela altxatutakoen aldera; hala ere, exekuzio asko izan ziren, 3.000 inguru, zenbait iturriren arabera.

      Edozein modutan, ezin da hitz egin kontrolik gabeko ekintzez, bereizketarik gabeko errepresio itsuaz, zenbait kasu azaltzeko dugun argudio bakarra hori izanda ere. Nekez pentsa genezake errepresioa berezko kontua izan zenik. Militarrak eta agintari politikoak (karlistak eta falangistak bereziki) denak bat zetozen errepresio-bideen kontrolean. Hori kontuan izanda, pentsaezina da 1936ko udazkenean fusilatu zituztenak, inolako kontrolik gabe, aurretik harturiko erabakirik gabe eta agintarien ezagutzarik eta oniritzirik gabe egin zirenik. Militarrak, tradizioz eta ohituraz, oso uzkur agertzen dira zerbait garrantzitsua inoren esku uztekotan, are gutxiago inkontrolatuen ardurapean. Goi-agintaritzaren onespenik gabe jokatzeko izandako saio gutxi batzuk berehala etenarazi ziren bide ezberdinak erabiliz. Lurraldeko gobernadore zibilek zabaldutako bandoak izan ziren bitarteko bat. Horietan gogorarazten zen Agintariek (maiuskulaz) zuten ahalmena eta lehentasuna atxiloketak eta “bestelako ekintzak” egiteko. Bestalde, altxamendua zuzentzen zuten alderdi eta elkarteetakoak ziren zapalkuntzaren eragileak, eta militarrei laguntzeko izendaturiko zuzendari zibilak ere jatorri berekoak ziren. Beraz, alde horretatik ere, erabat baztertu behar da nork bere kabuz jokatzeko aukera.

      Agintari berrien ezaugarriek eta aurrekari pertsonalek ere zerikusia izan zuten indarkeriara jotzeko erraztasunean. Horrekin lotutako lau faktore aztertuko ditugu indarkeriaren erabilera testuinguru zabalagoan ulertze aldera. Espainiako armadak lehenagotik zuen borrokaldietako eskarmentua da lehenengo eragilea. XX. mendearen hasieratik aurrera, tropa espainiarrak kabila marokoarren aurka baino ez ziren borrokatu. Gatazka hartan, basatitzat hartzen zuten etsaia, inolako eskubiderik ez zioten aitortzen eta zilegi zen edozein arma-mota erabiltzea, arma kimikoak barne. Altxamenduko buruzagien jokabidean garbi azaleratzen zen indarkeria erabiltzeko zaletasuna, altxamenduaren kontrako edozeinen aurka. Horren haritik, matxinadan parte hartu zuten zenbait militarrek eta Mola jeneralak berak emandako instrukzio ezagunenez gain, indarkeria sistematikoki erabiltzearen aldeko iritziak agertu zituzten, ez zirenean aginduak izan. 1936ko uztailaren 21ean (data goiztiarra artean) errepublikarrekin oso esku gogorra erabiltzeko gomendatu zien Molak Logroñoko agintari berriei. José María Iribarren, Molaren idazkariak berak jaso zuen liburu batean bazkari batean izandako elkarrizketa bat, zeinetan Altxamenduaren zuzendariak adierazten zuen Madril hartu ondoren ohar bat jarri behar zela etxeen atarietan «Hay que matar al portero antes de entrar»^[36]. Liburuak Molaren oniritzia zuen, baina argitaratu eta denbora gutxira erretiratu egin zuten altxamenduko buruzagiek.

      Errepublikako urteetan, dialektika politikoa gogortuz joan zen, eta horren ondorioz, aurkaria desagerrarazi behar zen areriotzat hartzeraino heldu ziren. Horrekin lotuta dago indarkeriaren erabilerarekin zerikusia duen bigarren faktorea. Espainia iraunkorraren ideia defendatzen zuen pentsamendu erregenerazionistaren pisuak eta gizarte-higienean sinesten zuen biologia darwinistaren eraginak Espainiako biztanleak bortxakeriaren bitartez garbitu beharraren ideia erraztu zuen (Richards, 1999, 218). Matxinatuek sendo sinesten zuten Espainia gaixo zegoela, kutsatuta eta sendatzeko, eutsi ezinezko egoera sortu zuten, gaitzak desagerrarazi egin behar zirelako. Horretarako ideia gaiztoekin eta haiek onartzen zituzten pertsonekin amaitu behar zen (Vega Sombría, 2005, 72). Ez zen izan Espainiako fenomenoa bereziki, garai hartako Europako sistema politiko gehienetan zabaldu baitzen jarrera hori.

      Hirugarren faktorea zuzenean lotuta dago bigarrenarekin. Espainiako Bigarren Errepublika garaian bizi izan zen tentsio soziopolitikoa handia izan zen, eta horren eraginez, zenbait gatazka, greba edo nekazari-mugimendu (beste testuinguru batean arreta-gai soilak) apokalipsiaren aurrekari arriskutsu bihurtu ziren. 1934ko urrian, PSOEk zuzendurik gertatu zen iraultza-saioak (Espainiako kontzientzia demokratiko ahularen beste adierazgarri bat) sorrarazi zuen izu-ikarak iraultzaileak orduan bertan jazartzera eraman zuen. Baina, horrez gain, 1936ko uztailetik aurrera izendaturiko agintariek iraultza-saio hartan parte hartu izana (egiatan edo ustez) leporatu zieten zenbait susmagarriri beren kontra aritzeko. Horrekin lotuta dago zigor gehien pairatu zuten Gipuzkoako herrien artean Arrasate egotea, bertan hil baitzituzten 1934an Oreja eta Rezusta.

      1936ko uztailean, abuztuan eta irailean, errepublikarrek eskuindarren eta militarren aurka izan zuten indarrezko jarrerarekin du zerikusia azken faktoreak. Altxatutakoek edozein aurkariren kontra izandako jokabide gogorra azaltzeko, orain arteko lerroetan agerturiko argumentuak nahiko badira ere, badirudi logikoa dela pentsatzea norbere aldean “martiriak” izateak bideragarriago egiten duela indarkeriaren erabilera. Horretaz oharturik zeuden matxinoak, Donostiara sartzean honelakoak adierazi baitzituzten «con el derecho que nos da la sangre derramada en holocausto de la Patria»^[37]. Carlos Guerraren semearen hilketa izan zen oihartzun handienetakoa izan zuena. Militarren esku zegoen Gipuzkoako Diputazioko lehendakariordea zen Carlos Guerra, eta errepublikarrek hil zuten uztailean haren seme José, Guardia Zibileko tenientea, Donostia hartzeko gertatu ziren borrokaldietan. Ildo berean, “gorri-separatisten” mendean zeudela eroritakoen argazkiz josita argitaratu ziren irailean, urrian eta azaroan Donostiako El Diario Vasco, La Voz de España eta Unidad, gogoraraziz gertatutakoa ez zela ez barkatu ez ahaztu behar. 1936ko irailaren bukaeran, 70en bat preso eskuindar hil zituzten inkontrolatuek Bilbon, hiriburuak eta Ezkerraldeak pairaturiko hegazkinen bonbardaketei erantzuteko. Berriak, aldi berean, mendeku-nahia hedatu zuen, eta heriotzazko sorgin-gurpila abiarazi zuen: etsaiaren krimenen berriak edota zurrumurruak, sarritan errealitatea eta gurariak nahasiz, berehalako mendeku-gose bilakatu ziren.

      1938ko gerra-kontseiluetako sententzietako batean aipatzen dira 1934ko urriko iraultza eta 1936ko udan eskuindarren hilketetan parte-hartzea. 1938ko urtarrilaren 28an fusilatu zuten Burgosen Cándido Fernández Losada tolosarra, UGTko kidea eta Rusia batailoiko tenientea. 1934ko gertaeren karira atxiloturik egon izana leporatu zioten; era berean, gerraren hasieran, hainbat lagunen atxiloketan eta horietako baten hilketan parte hartu izana. Urte bereko martxoaren 11n fusilatu zuten Antonio González Olayo bergararra, eskuindar baten hilketa ikusteagatik. Eta zehatz ez dakigun egun batean, apiriletik maiatzera bitartean, José Aznar Rianzo anarkista tolosarra fusilatu zuten, 1936ko udan hainbat presoren heriotzaren arduradun izanaren salaketapean^[38]. Errioxar jatorriko Tolosako udaltzain bati, El Chato goitizenekoa, leporatu zizkioten uztailaren amaierako 12 exekuzioak; Santoñan atxilotu zuten eta han bertan jipoitu ondoren fusilatu egin zuten beste batzuekin batera (Gamboa-Larronde, 2006, 337).

      Aipaturiko elementu guztien eraginez oso giro bortitza sortu zen; horren adierazgarri garbia da uztailaren 19an Mola jeneralak zabalduriko bandoa. Bertan azaltzen da bere aginduak bete ezean (lanpostua arrazoirik gabe uztea edo armak izanik agintariei ez ematea) «Serán juzgados en Consejo de Guerra sumarísimo imponiéndose a los responsables la pena de muerte que será ejecutada antes de tres horas [geuk azpimarratuta]; que de igual modo se castigarán cualquier clase de actos de violencia contra personas o cosas por móviles de los llamados políticos o sociales y la tenencia de substancias inflamables, explosivas, con fines ilícitos o desconocidos».

      Nortzuek izan zuten errepresioaren ardura zuzena? Datu gutxi ditugu horren inguruan, artxiboak desagertu edo ezkutatu egin baitziren. Batez ere militarrek berek, «el principal y mejor organizado brazo ejecutor de la represión desencadenada por el régimen» Conxita Mir-en hitzetan. Mola ere ongi jabeturik zegoen zem zen bere zeregina:

 

      ...en esta obra de reconstrucción nacional que se han propuesto realizar y que realizarán (los jóvenes), ¿quién lo duda?, en esa formidable empresa hemos de poner nosotros, los militares, sus cimientos; hemos de iniciarla exclusivamente los militares, nos corresponde por derecho propio, porque ese es el anhelo nacional, porque tenemos un concepto exacto de nuestro poder y porque únicamente nosotros podremos consolidar la unión del pueblo con el ejército (Pérez Olivares, 1937, 46).

 

      Ordena-indar gehienen laguntza (Polizia eta Guardia Zibilarena) izan zuten militarrek, baina falangistak, erreketeak eta monarkikoak ere arduratu ziren altxamendurako aginduak bete zitezen. Monarkikoak, batez ere Falangen sartu ziren. Asaltoko Guardia-ko kideak ere hurbildu ziren agintari berriengana, horien onespena jasotzeko eta zuten ospe “txarra” ahazteko (Errepublikaren defentsarako sortutako taldea zela). Antzeko zerbait gertatu zen guardia zibilekin: altxamenduko lehenengo unean orduko Gobernuaren alde agertu ziren, baina aukera ikusi zutenean, matxinoekin egin zuten bat. Atzeraka Bizkaira heldu ziren zenbait asaltoko guardiak ere urriaren lehenengo egunetan desertatu egin zuten eta Ondarretako kartzelako zaintzaz arduratu ziren. Asaltoko Guardiako sarjentu batek esan omen zuen Donostiako Oquendo jatetxean, garrantzi handirik eman gabe gainera, 2.000ren bat preso fusilatu zituztela azaroan Ondarretako kartzelan (Askoren artean, 2002, 22).

      Batez ere Falange Españolako eta Comunión Tradicionalistako kideak (ezagunak eta ez hain ezagunak) aritu ziren lan horietan. Gipuzkoak —Nafarroak eta Arabak ez bezala— boluntario-talde txikia eskaini zion Molaren armadari. Nafarroan gertatu zen antzera, horietako batzuk, gainera, pragmatismoz, oportunismoz edota errepresioari ihes egiteko sartu ziren erakunde horietara, kasu batzuetan beren burua salbatzeko, beste batzuetan senitartekoren bat babesteko. Kontrako kasuak ere egon ziren, gutxi batzuk hasiera-hasieratik ibili baitziren borrokan Nafarroako eta Arabako tropekin.

      Joaquín Arraras historialari frankistaren arabera, 120 militante falangista zeuden Gipuzkoan 1936ko uztailean eta José Manuel Aizpurua arkitektoa zen burua —matxinatuak hirian sartu baino apurtxo bat lehenago fusilatu zuten—. Casas Vegas historialari militarraren arabera, 171 lagun aurkeztu ziren boluntario falangistekin borrokatzeko 1936ko urrira arte, eta beren zeregin nagusia atzealdean, erretaguardian egon zen, zaintza-lanetan. Hain zuzen ere, urriaren batean atera zen lehenengo konpainia Burgoseko fronterantz, Sagardía kolumnan sartuta (Sagardía, 1940, 24). Baina falangistek bazekiten borrokarako beste gune batzuk ere bazeudela, «En la guerra no todo es frente, ni todos serían útiles allí; es más, en retaguardia hay puestos vitales para los que combaten y cuyo desempeño es difícil, duro, necesitándose para ellos hombres abnegados y capaces» (Morales, 1937,128). Círculo Easonense-ko bulegoak (Boulevard-eko 1. zenbakian) eta San Bartolomé komentua izan ziren Falange Españolaren egoitza nagusiak. Aurrerago ikusiko dugunez, horiez gain, kartzela pribatutzat erabiltzen zituzten toki gehiago ere izan zituzten beren esku. Bestalde, ezin da ahaztu erreketeekin gertatu zen bezala, abertzaletasunetik hurbileko zenbaitek eta ezkerrekoek behartuta ikusi zutela beren burua, bizia salbatze aldera (“para purificarse” esan ohi zen) Falangeko boluntario aurkeztera. Beste batzuek, aldiz, komenientzia hutsez egin zuten aldaketa. Atzegoardia frankistan falangistek erakusten zuten dinamismoa ez zihoan bat Gipuzkoako erakunde berriak osatzean zuten pisu politiko eskasarekin (Luengo, 1990, 85).

      Garai berean, karlistei zegokienez, nahiz eta errotuago egon lurraldean, 512 boluntario bakarrik zituzten, batzuk atzealdean eta besteak frontean borrokan. Antolatu zuten lehenengo Tertzioa Oriamendi izan zen, uztailaren 27tik aurrera Beasainen; lehenengo bi hilabeteetan prestatzen aritu ziren, instrukzio militarrean, baina atzealdean egindako zaintza- eta segurtasun-lanekin tartekatu zuten zeregin hori. San Ignacio Tertzioa irailaren 23an hasi zen antolatzen Azpeitia-Azkoitia inguruko karlistak biltzeko, eta prestaketa labur baten ostean Elgoibarreko frontera bidali zituzten. Urriaren batean, azkenik, Zumalakarregi Tertzioa osatu zen Goierri inguruko Don Karlosen jarraitzaileekin (ordurako, Debagoienean ari ziren borrokatzen). Nicolás Zabaleta Zumalakarregi Tertzioko partaidearen arabera, Oñati hartu ondoren, 60ren bat lagun atxilotu zituzten, eta eskola batzuetan izan zituzten gatibu 15 egunetan gutxi gorabehera^[39]. Karlisten Kuartel Nagusia Donostiako Casino Kursaal-en ezarri zuten, eta hainbat bulego zituen Gran Casino-n, María Cristina Hotelean eta Boulevard eta Fuenterrabía kaleetan. Kursaalera hainbat abertzale joaten zen lo egitera, bahitu moduan (Arteche, 1970, 49).

      Talde biek, bai falangistek, bai karlistek, miliziak eta elkarte sateliteak zituzten. Halaber, badakigu beren polizia-taldeak izan zituztela, baina ezer gutxi dakigu horietaz; hain zuzen ere, agintari berriek erabili zituztela susmagarriei buruzko informazioa lortzeko (errepublikarrak edo euskal abertzaleak) eta poliziari zenbait lanetan laguntzeko^[40], presoak atxilotu eta exekutatzen besteak beste. Hainbat zereginetarako baimena zuten: atxilotzeko, presoak lekualdatzeko, beren egoitzetan galdeketak egiteko eta armak bahitzeko besteak beste; egoera horretan erraztasun handia zegoen arbitrariotasun osoz jokatzeko. Oso entzuna izan zen Donostiako sastre ezagun bat hiltzeagatik nola atxilotu zituzten zenbait falangista (Barruso, 2005, 127). Zapalkuntza militarra zuritzeko idatzitako artikulu batean, Luis Sierra Nava-k dio Falangeko Informazio Zerbitzuetako buru zen Fernández del Pino eta horren sozio bat Emilio Solaun (edo Solana) harrapatu zutela preso zegoen baten etxean sartu eta emaztea bortxatzen (“agresión adúltera” dio berak), eta horregatik atxilotu, epaitu eta fusilatu egin zituztela. Ez dugu orokortuko esandakoa erakunde honetako kide guztietara, baina nabarmena da horietako asko gizartean ongi errotu gabeak zirela, gaizkile arruntak zenbait kasutan, gerra-garaian bertan eta gero ere espetxeko ilunpetan egonikoak. Horren adibide dugu S.A.F. gauzain donostiarra, 54 urtekoa, erreketea eta poliziaren laguntzailea, 1940an atxilotua neskatilei dirua eskaintzeagatik lizunkerietan aritzearen truke^[41].

      Donostia hartuta, bi taldeen ardura zen hiria gauez zaintzea: erreketeek Urumearen ezker aldea ikuskatu behar zuten eta falangistek gauza bera egin behar zuten, baina eskuin aldean. Egunez, aldiz, arma-taldeak eta zerbitzu militarrak aritzen ziren zaintzan. Frankisten informazio militarreko zerbitzuen txosten baten arabera, Erreketearen Polizia Gerrako Junta Carlistaren menpe zegoen eta Prim kalean zuen egoitza. Baina antolamenduari buruz dioena da esanguratsuena: «se rige por organización autónoma con documentación independiente y resolución propia, no dando cuenta a autoridad alguna de sus servicios, intervenciones y resultado de aquellos», eta gauza bera jartzen du Falangeko Poliziari dagokionez^[42]. Baina ez zen iritzi berekoa gerrako komisario karlista Luis Bravo, izan ere, irailaren 17ko agindu batean garbi adierazi zuen inork ezin zuela miaketarik, ondasunen bahiketarik ez atxiloketarik egin bere agindu idatzirik gabe, «porque es sólo mi autoridad subordinada al mando militar quien puede disponer tales servicios»^[43]. Badirudi hilabete batzuk iraun zuela egoera horrek, boterea kontzentratzeko bideari ekin arte Francok; hain zuzen ere, 1937ko apirilaren 19ko bateratzeko dekretuaren bitartez aipatutako erakundeen jokabide beregaina eragotzi zen. Dena den, ezin dugu baztertu beste aukera bat, hau da, falangisten eta tradizionalisten ustezko autonomiaz baliatzea militarrak beren erantzukizuna saihesteko zenbait ekintzatan. Horren adibide bat dugu honako hau. Donostian bizi ziren bi alemaniar, aita-semeak, Herbert eta Erwin Reppekus desagertu egin ziren, itsasontzi errepublikarrei kezko seinaleak egitea leporatuta zeudela. Gauzak horrela, argitze-agiria idatzi zuen militarrak azpimarratu zuen falangistek izan zutela tramite guztien ardura, eta inolako militarrek ez zuela parte hartu ez atxiloketan, ez Nafarroako mugatik kanporatzean. Ziur aski ustezko kanporaketa horrek Hernaniko kanposantuaren hormetan izango zuen azkena. Eskoltaren ardura izan zuen Luis Fernández de Ardura, Falangeko Poliziaren buruordea Huescako frontean hil zen oso une aproposean, eta artxibaturik geratu zen ikerketa^[44].

      Lehenago aurreratu dugunez, gipuzkoarren aurkako errepresioa antolatua izan zen, alde horretatik oso garrantzitsua izan zen agintarien jokabidea (ez beti); eta, erabakigarria zapalkuntzaren norabidea eta indarra zehazteko. Militar matxinoak Donostian sartzearekin batera izendatu ziren gobernadore militar eta zibil berriak. Altxatutakoen esku geratu ziren Espainiako beste probintzia batzuetan bezala, hemen ere gobernadore militarra izan zen errepresioa zuzendu zuena. Ikerlari guztiak datoz bat horretan, hots, militarrek izan zutela nagusitasuna agintean. Salas Larrazabalek berak (gerran hartu zuen parte, boluntario alde frankistan) aitortzen du nagusitasun hori:

 

      En la zona nacional había control de la situación y la actividad de las milicias quedaba limitada por la autoridad militar. Donde ésta fue cruel, la extensión de la represión fue mayor, donde tendió a la benignidad, disminuyó notablemente (Salas-Larrazabal, 1980, 382).

 

      1936ko uztailaren 30eko Defentsa Nazionaleko Juntaren Aldizkari Ofizialean (matxinoek Burgosen argitaratua) agertu zen Gerra Egoera Espainiako lurralde guztietara zabaltzen zela. Horren ondorioz, militarren esku geratzen ziren justiziarekin eta ordena publikoarekin lotutako arazo guztiak, eta, beraz, susmagarriak eta atxilotutakoak gerra-kontseilu militarretan epaituko ziren,Gerra Jurisdikzioaren arabera, eta ez tribunal zibiletan. Izan ere, Defentsa Juntaren Bandoaren 10. artikuluaren arabera, Gerra Jurisdikzioaren esku zegoen agintari militarren ustez ordena publikoarekin zerikusirik ez zuten auziak Jurisdikzio arruntera bidaltzea, eta ez alderantziz. Donostia okupatu ondoren prentsak argitaraturiko lehenengo zenbakian, irailak 15, agertu zen aipaturiko bandoa. Abuztuaren 25eko xedapen baten arabera, operazioetan ari ziren armadetako jeneralburuek (Mola gure kasuan) eskumena zuten beren menpe zeuden eskualdeetan ari ziren dibisioetako jeneralburuen esku uzteko Jurisdikzioa, erabat edo zatiren bat. Seigarren Dibisio Organikoaren barruan zegoen Gipuzkoa, Burgosen zuten burua eta abuztuaren 16ra arte Molaren agintepean egon zen, egun horretatik azaroaren 17ra arte harekin batera Gregorio de Benito y Terraza jenerala egon zen agintean. Balet jenerala, errepublikarekiko leiala, izan zen Molaren aurrekoa, eta haren ofizialek berek atxilotu, gerra-kontseiluan epaitu eta 1937ko otsailean fusilatu zuten.

      De Benito jenerala ardurazko postuetan egona zen Marokon, Mola jeneralaren agintepean. Oraingoan Huescatik zetorren (Casanova, 1985, 77). Aragoiko egonaldian, gobernu errepublikarraren aurka altxarazi zuen goarnizioa, eta, horrez gainera, oso indarkeria gogorrarekin jokatu zuen orduko agintarien kontra, muturreraino eramanez zapalkuntza. Era guztietako bideak jarraitu zituen errepresioa gauzatzeko: “izualdi beroan” hainbat errepublikazale hil zituen, horrekin batera etxeak miatu zituen, agiriak bahitu eta funtzionario publikoen artean “garbiketa egin”. Kartzela probintziala presoz bete ondoren, Bigarren Hezkuntzako Institutua erabili zuen espetxetzat, eta bertara eramandako asko exekutatu zituen, inolako epaiketarik gabe, Pilar Salomón-en arabera (Casanova, 1996, 149). Hiria berreskuratzera Kataluniatik zetozen kolumnei aurre egin zien, eta abuztuaren erdialdera Burgosera aldatu zuten. Seigarren Dibisio Organikoaren hiriburuak bizi zuen egoera ez zen oso ezberdina, baina kasu honetan altxatutakoek ezin zuten argudiatu ez gehiengoa Frente Popularraren alde zegoenik, ez eta matxinoen aurkako erresistentzia handia zenik ere. 2.000 lagun inguru hil zituzten Burgosen (Castro, 2006).

      Solchaga koronelaren agintaldi laburraren ondoren, Arturo Cebrián y Sevilla infanteriako koronelak hartu zuen Gipuzkoako Gobernadore Militarraren kargua. Erdialdeko eskualdean zauritu zuten borrokaldi batean Cebrián abuztuaren 19an, hilabete geroago, bere borondatez aurkeztu zuen senda-agiria, Donostiako Gobernu Militarraren ardura hartzeko, egoeraren “premia larriak’’ eskatuta. Donostiara heldu eta hurrengo egunerako geratu zen agian haren asmo interbentzionista eta kontrolatzailea; izan ere, prentsari eta gobernadore zibilari agindu zien ez egiteko inolako aipamenik Fidel Azurza tradizionalistaren (Diputazioko lehendakari berria) diskurtsoari buruz. La Voz de Españak jaso zuenaren arabera, martiriak gogoratu ondoren, Azurzak eskertu egin zuen Armadaren parte-hartzea Espainia egoera anarkikotik ateratzeko, Nafarroaren jarrera eskuzabala aipatu zuen, altxamenduaren helburua «cristianizar la provincia y España entera» azpimarratu, funtzionario probintzialen arteko garbiketa egingo zuen batzordea iragarri eta erabat gaitzetsi Gipuzkoako lurraldeko zatiren bat banatzea «nada absolutamente de lo que a la provincia se refiere sea menor de que fue» esanez, Irun edo Hondarribia Nafarroaren eskuetara pasatzeko aukera edo Kontzertu Ekonomikoa desagertzeari erreferentzia eginez^[45]. Beharbada, azken aipamen hori eta Espainia kristautu beharraz hitz egiteak eraman zituzten Cebrián eta Cabanellas jenerala (masoia) isiltzeko agindua ematera.

      Ez dakigu ondo, benetan hala gertatu zelako edo gertatutakoaren zama arrotzen bizkar uzteagatik izan zen, José Berruezo geroago El Diario Vascoko zuzendaria izango zenak Cebriáni egotzi zion 1936ko udazkenean Gipuzkoak bizi izan zuen zapalkuntzaren errua.

 

      Consejos de guerra sumarísimos, animados por el escalofriante celo del Gobernador Militar [geuk azpimarratua] que, en cuestión de horas mandaba a los vecinos ante el pelotón de ejecución^[46].

 

      Agintari zibilei dagokienez, Ramón Sierra Bustamante izan zen (1898-1988) altxatutakoek izendaturiko aurreneko gobernadore zibila. Abokatu bilbotar han El Diario Vasco egunkariko zuzendaria zen, eta gogor ordaindu zuen bere familiak monarkiarekiko zuen atxikimendua. Anaietako bat, Luis, Loiolako kuarteletan matxinatua, eta osaba bat galdu zituen lurraldea errepublikarren menpe egon zen bitartean. Handik gutxira, Domingo anaia exekutatu zuten Paracuellos del Jarama-n. Beraz, ez da harritzekoa bere lehen ekitaldi publikoan (Donostiako alkate berriaren zin egitea) honako hau esatea: «Mi actuación será personal y de absoluta inflexibilidad, sin perdonar al que ha delinquido». Egia esan, hiriburuko giroak berak ere ez zuen askorik laguntzen bestelako jarrera bat azaltzeko; izan ere, irailean eta urrian, Donostiako egunkariek aurreko hilabeteetan hildako pertsonen berri ematen zuten, askotan argazkiekin eta iruzkinekin; eta ia egunero ematen ziren mezak haien (“mártires de la Cruzada”) omenez. Garai horretan eraman zituzten Polloeko hilerritik Tolosakora Errepublika-garaiko hildakoak. Testuingurua hori bazen ere, zapalkuntzaren eragina arintzen saiatu zen Sierra eta gertatzen ari ziren exekuzio ugarien aurka protestatzeraino heldu zen (Barruso, 2005, 129). Ez zuen askorik iraun bere karguan; ohikoa zenez ez zuten argitu aldaketaren arrazoia, baina badugu La Voz de España egunkarian agertu zen azalpen kriptikoa: «por las especiales circunstancias». Ziur aski, zurrumurruek ziotenaren haritik, “bigunegia” izatea da esan gabe esaten zena egunkarian. Iritzi bera du Berruezok (1989, 122).

      Urriaren 7an, José María Arellano Igea (1885-1863) abokatu nafarra izendatu zuten gobernadore zibil. Arellano monarkikoa zen, baina lotura estua zuen Falangeko zuzendaritzarekin. 1937ko ekainaren 13ra arte izan zen Gipuzkoako gobernadorea, hots, A Coruñako gobernadore zibil izendatu arte. Galizian, kargu horretan zegoela hartutako erabakien artean dago Santiago Casares Quiroga presidente ohiaren izena erregistro guztietan ezabatzeko agindua (Cabanellas, 1975, 840). Hurrengo urteetan ere makina bat kargu bete zuen frankismoan, horien artean Nafarroako Diputazioko lehendakaritza 1948tik 1952ra bitartean. Donostiako egonaldian, Arellanoren agintaritza irmoa izan zen, diziplina zorrotzekoa; AUTORITATEA (letra larriez idazten zuen bando eta dekretuetan) kontrolatzea zuen helburu. Falangistek eta karlistek beren kabuz sortutako aginte-guneak bere menpe nahi zituen Arellanok. Esate baterako, Gipuzkoako Diputazioan elkarren artean borrokan ari ziren karlista eta falangista guztiak kendu zituen karguetatik urriaren 19an eta haien ordez monarkikoak jarri zituen; Donostiako udala desegin egin zuen, ez egiteagatik langileen arteko garbiketa berak agindu zuen bezala (Luengo, 1990, 86). Artean José Múgica zen Donostiako alkatea, irailaren 22an kargua hartu zuenetik; Arellanok kargutik kendu eta 1937ko martxoaren 4an deserriratu egin zuen, hiriko frankisten jokabide zitalaren aurka agertzeagatik. Baina batez ere Movimiento-arekin bat etorri ez zirenak izan ziren kaltetuenak Arellanok bultzaturiko erakunde, ardurazko kargu eta jarduera guztietako garbiketan (ikuskizunak, hizkuntza, kargu publikoak, lanpostuak eta abar). Bestalde, Eliza Katolikoa berrindartze aldera, zenbait neurri hartu zituen. ikuskizunetan “garbiketa” eta moralizazioa suspertu zituen; liburutegietan ere garbiketa agindu zuen; marxismoarekm edo nazionalismoarekin zerikusiren bat zuten idatzi guztiak (liburuak, foiletoak, aldizkariak, egunkariak eta oro har edozein idazki) desegiteko agindu zuen; halaber, erlijioaren aurkako edo pornografia-kutsuko edozer. Ia debekatzeraino mugatu zuen euskararen erabilera; kaleetako idazkunak ere kenarazi zituen, Autonomía hitza edo bestelako batzuk «que de alguna manera puedan suscitar el recuerdo de ideas patrimoniales del traidor nacionalismo vasco» agertuz gero. Susmagarri guztiak kanporatu zituen admimstraziotik eta udal batzorde berrietako partaideen espainiar-zaletasuna honela zehaztu zuen: «españolismo (...) ha de ser neto y exento de toda sospecha y duda». Ongi nabarmendu ziren abertzaletasunari zion herra eta zuen obsesioa, urriaren 19an Diputazio berria osatzean egindako hitzaldian: «estar vigilantes para que no quede en los organismos provinciales ningún germen de marxismo, m de nacionalismo y habéis de poner más cuidado y atención en lo que al nacionalismo se refiere, porque éste se presenta muchas veces enmascarado y hasta encontraréis amparadores más o menos inconscientes en personas que no son o no se sienten nacionalistas». Horrekm guztiarekm, errepubhkarren aurkako errepresioa eta jazarpena gogortu egin zuen.

      Exekuzio gehienak Arellanoren agintaldian gertatu ziren, baina ez dakigu benetan norainokoa izan zen haren ardura hilketa horietan. Ildo horretan, ezin da ahaztu Gobernadore Zibilak Gobernadore Militarrarekiko zuen mendekotasuna, formaltasun hutsa baino harago zihoana. Horren erakusgarri dugu 1937ko irailean gertaturikoa (Calvo 1993, 27): Arellanoren ordezkotza Gobernu Zibilean hartu zuenak, Antonio Urbina Melgarejok, Gobernadore Militarraren gaitzespen gogorra jaso zuen Santanderreko ebakuaziorako ordezkari Donostiako alkate ohia, José Múgica, izendatzeagatik, Gobernadore Militarraren oniritzirik gabe, «sin mi consentimiento y por lo tanto, sin mi autorización», «cuando circunstancias especiales que en ello concurrían no aconsejaban ciertamente su nombramiento, pareciéndome acertado cese a dicho señor»^[47].

      Arellanok karguari zin egin eta berehala hainbat xedapenen berri eman zuen lurraldeko egunkarietan. Urriaren 9an, adibidez, etxejabe eta administratzaileei honako hau agintzen zitzaien: irailaren 15a baino lehen beren bizitokia utzi eta geroago itzuli zirenen berri eman behar zutela idatziz, baita atezainena ere. Kontuan izanik 1936ko udan Donostiak izan zituen 90.000 biztanleetatik 40.000 baino ez zirela geratzen frankistak sartu zirenean —alkate sartu berriaren hitzetan—, pentsa daiteke zer ondorio izango zituen xedapen horrek. Egun horretan bertan, Donostian “gorri” asko geratu zirela iragarri zen, eta horrek “garbiketa” eskatzen zuela «se impone la labor depuradora, bajo cualquiera de los aspectos que se considera el problema y supuesto que los primeros pasos ya se han dado en lo que respecta a la inmigración, hay que continuar y llevar a feliz término este trabajo, para bien del orden público y de la tranquilidad personal». Urriaren 13an, aldiz, zera jakinarazi zuen La Voz de España egunkariaren bitartez, gobernadore zibilak hainbat ordezkari bidali zituela lurralde osora, udaletan eta bestelako erakunde ofizialetan (hezkuntzarekin, osasunarekin eta ongizatearekin lotuak), abertzaletasunarekin edota marxismoarekin zerikusirik izan zezaketen susmagarri guztiak aztertzeko eta kargutik kendu eta kanporatzeko aginduarekin. Lau egun geroago, urriaren 17an, Sierra Bustamantek irailaren 14an zabaldutako agiri bat berrargitaratu zuen Arellanok^[48], honako hau gogoratuz:

 

      Primero. Que no se practicarán detenciones, sino por la Autoridad y sus delegados.

      Segundo. Sólo en casos de infragante delito, podrán los organismos auxiliares practicar detenciones, poniendo inmediatamente a los detenidos a mi disposición.

      Tercero. Todos los detenidos estarán bajo la custodia exclusiva de la Autoridad.

      Cuarto. Únicamente por ésta podrán expedirse órdenes de libertad.

 

      Urriaren 19an Zerbitzu Berezietarako Batzorde bat sortu zuen Arellanok, gobernadorearen aholkulari-lanetarako eta «Someter a este Gobierno las iniciativas y proponerle la adopción de medidas u órdenes de toda clase que estime oportunas para conseguir en el más breve plazo la normalidad de la vida en la provincia»^[49].

      Badakigu irailaren 14ko agindua ez zela zorrotz bete Sierraren garaian; izan ere, ditugun garai hartako lekukotza idatzi gutxien arteko batean, Gabarain medikuaren liburuan hain zuzen ere, irailaren amaieran Falangeko militanteek atxilotu zutela dio, eta talde horren kartzela batean sartu zutela, Boulevard-eko Opera kafeko sotoetan, gutxienez beste hamar lagunekin batera, eta hantxe izan zutela urriaren 15aren ingurura arte. Arellanok eman ondoren ere ez zen erabat bete agindua, baina zuzenean agintarien menpe ez zeudenak kontrolatzen saiatu ziren ondoko gertakizun honetan ikusten den bezala. Donostiako agintari militarrek zenbait falangista atxilotu zituzten hiriko sastre ospetsu bat, José Ciriaco Gutiérrez, hiltzeagatik urriaren 21ean (Barruso, 2005, 127). Julio Pradak tesi bera defendatzen du Galiziaren kasurako; hark dio urriaren 17koaren antzeko aginduen helburua ez dela hilketak amaitzea, baizik eta militarrek berek kontrolatzea egoera eta botere-gune autonomoak sendotzea galaraztea (2006, 188).

      Gure ikerketarako berebiziko garrantzia duen beste agindu bat ere eman zuen Arellano gobernadoreak urriaren 17an bertan: Probintziako Ordena Publikoko Junta bat sortzea. Horrek berresten du lehenago esandakoa, hau da, frankistek Gipuzkoan bultzatu zuten zapalkuntza latza, hilketak eta fusilatzeak ez zirela itsu-itsuan, inolako kontrolik gabe egindako ekintzak izan. Testua luzea bada ere, hona hemen erabaki horren xehetasunak:

 

      Ante la imperiosa necesidad de coordinar y unificar todos los servicios de Orden Público de la Provincia, vengo a decretar lo siguiente:

      Artículo 1º: Se constituye bajo la dependencia directa de este Gobierno Civil, una Junta Provincial de Orden Público, que entenderá en todo lo relacionado con detenciones, órdenes de libertad, sanciones especiales, inspección de servicios y demás actuaciones referentes al Orden Público.

      Artículo 2º: La junta la formarán un Delegado especial de este Gobierno civil, que será el Presidente, y la integrarán como Vocales un representante del Gobierno Militar, el Jefe de la Guardia Civil, el de Asalto, el de Policía, el de Requeté y el de Falange y un vocal asesor con voz y voto, con un Secretario que será designado por este Gobierno.

      Artículo 3º: La Junta tendrá carácter informativo en todos los aspectos de Orden Público y asumirá por delegación las facultades resolutivas que por este Gobierno le sean otorgadas.

 

      Ez zen izan honelako Junta bat sortzen zen lehenengo aldia; Nafarroan ere sortu zen gobernadore militarraren, Falangeko eta Comunión Tradicionalistako ordezkariekin. Batzorde horren ardurapean egon zen udaletatik bidalitako susmagarrien fitxak aztertzea, eta horren araberako erabakia hartzea: aske uztea, atxilotzea edo, askotan, exekuzioa. Batzordearen lanaren erakusgarri dugu Iruñeko gobernadore militarrak urriaren 31 n argitaratutako ohar bat, non agintzen zen ez egiteko kalterik ez pertsonei, ez ondasunei, eta hartutako neurriaren arrazoia honela azaltzen zuen «a evitar actuaciones que muchas veces son motivadas por rencores de vecindad o bajas rivalidades político-sociales»^[50]. Beste probintzia batzuetan, aldiz, ez zegoen horrelako batzorderik, hain garbi definiturik behintzat, baina bazebilen nolabaiteko eragina zuen jende multzo bat gobernadore militarraren eta zibilaren inguruan, «conglomerado multiforme de personas e intereses», gero horiengandik beheragokoetara pasatzeko unean uneko aginduak. Aginduen norabidearen azterketa eginda, Julio Pradak dio batzuetan ez zela erraza bitartekoak igaro eta jomugara heltzea, izan ere, zenbait egoeratan, aginduak betearazi behar zituztenak (materialki betearazi) noraezean geratzen ziren, ez zekitela goragokoen esana bete edo bizikidetzak eta salatutakoen hurbiltasunak sorrarazitako sentimenduak agintzen zienari jarraitu (2006, 190).

      Gipuzkoako kasuan, Ordena Publikokoko Juntaren gorabeherak argitu ezineko kontuak dira guretzat, ez baitakagu horri buruzko informaziorik^[51]. Lanean jarraitu zuen 1939ko urtarrilaren 11n Francok desegin arte, eta harrezkero, gobernadore zibilaren eskuetara igaro ziren haren betebeharrak. Batzordea osatu zuten zenbaitzuen izenak ezagutzen ditugu, Gipuzkoako Aldizkari Ofizialean aipatutakoak, hain zuzen: Juntako lehendakaria Román Lizarriturry Martínez (Vastameroli-ko kondea), César Balmaseda Ortega kidea eta Julio Ingunza Santo Domingo idazkaria. Artean Armadako Zalditeriako komandante erretiratua zen Ingunza, eta irailaren 12an itzuli zen zerbitzu aktibora; garai horri dagokion bere espediente militarreko atalean, Ordena Publikoko Juntako Gipuzkoako ordezkaria izan zela agertzen da^[52].

      Bi zibilak aukeratzeko arrazoiak ez ziren inola ere kasualitatearen ondorio izan. Donostiako goi-aristokraziakoa zen Román Lizarriturry, eta, horrez gainera, El Diario Vasco aldizkari monarkikoaren sortzaileetako bat ere izan zen. Renovación Española-koa izan zen, uztailean atxilotu eta Guadalupeko gotorlekura eraman zuten. Errepublikarren agintaldiko azken egunetan, zuzen-zuzenean pairatu zuen presoen zalantza kezkagarria: askatuko ote zituzten edo exekutatu. Gertatutakoak erakusten du bizi zuten egoera: une jakin batean pentsatu zuen denak askatuko zituztela, baina ez hurrengoan eta Lizarriturryk diruaren truke preso guztiak askatzeko eskatu zion zaintzako nagusiari. Espetxearen arduradunak ez zuen onartu eskaintza, baina denak askatzen saiatuko zela erantzun zion. Hala ere, handik gutxira kondeak beste preso bati eman zion bere ezkontzako eraztuna eta amari eta emazteari bere mezuak eramateko eskatu zion, «y dígale que muero como ella quiso: como un cristiano» amari eta «mi último recuerdo es para ella» andreari (Runy, 1938, 254). Azkenean, Lizarriturryren zorionerako, ihes egin ahal izan zuten eta Hondarribia hartzera joan ziren matxinoen tropekin egin zuten bat. Gipuzkoako Diputazioko lehendakariorde izendatu zuen Arellanok, eta kargu horretan, erakundeko langileen “garbiketaz” arduratuko zen batzordearen buru izan zen.

      César Balmaseda abokatua zen, eta Gipuzkoako Unión Regionalista-ko zuzendaritza-batzordekoa, gainera oso lotuta zegoen Renovación Española-rekin (Rodríguez Ranz, 995, 71); Germán Iñurrategui abokatuaren hitzetan “déspota y muy autoritario’’ omen zen. Uztailaren 18an Iruñera joan zen aginduak hartzera, eta Donostian altxamenduari ekiteko agindu zioten han. Baina haren misioak porrot egin zuen, artean Gipuzkoako gobernadore militarrak, Carrasco koronelak, ez baitzuen onartu berarekin hitz egitea; azkenean Frantziara egin zuen ihes, Carlos Soto Guridi Donostiako Izquierda Republicana-ko lehendakariaren laguntzari esker; hori ere mugaz beste aldera igaro zen (Iñurrategui, 2006, 66). Altxamenduaren lehenengo egunetan atxilotu zuten Pepe, anaia, eta Ondarretan preso egon ondoren Guadalupeko gotorlekura eraman zuten, baina handik ihes egin ahal izan zuen iraileko gertakizunetan. Preso ohien talde batekin batera, bandera espainiarra eskegi zuen Hondarribiko Carlos V.aren gazteluan (Runy, 1938, 254). Irailaren 19an Diputazioko presidente aukeratu zuten. Senitarteko bi hil zizkioten 1936ko udan, Fernando eta Carlos Balmaseda, hain zuzen. Urriaren erdialdean gertatutakoak azaltzeko oso esanguratsua ez den arren, beste datu bat dugu, hots, PYSBE konpainiako (Galerna arrantzontziaren jabea) akzionistetako bat izan zela Balmaseda.

      Hondarribiko Ángel fraide kaputxinoaren esanetan, Ordena Publikoko Juntako beste kide bat Juan José Pradera izan zen, Víctor Pradera buruzagi karlistaren semea, eta Javier Praderaren anaia, Donostia erori aurreko egunetan hildakoak biak (Gamboa-Larronde, 2006, 655). Gero fusilatu zuten Alejandro Mendikute apaiz hernaniarra atxilotu izanaren ardura zuzena leporatu zion Galernan atxilotuetako batek, Jean Pelletier pilotu ohiak (Pelletier, 1937, 67), nahiz eta Praderak berak ukatu. Juan José Praderak ekintza errepresiboen aurrean izango zuen jarreraz ez dugu zalantza handirik, aurrerago izan zuen jokabidea kontuan hartuz gero. 1938an, Charles Maurras ideologo ultraeskuindar frantsesari egin zitzaion omenaldi-bazkari batean izan zen parte, eta argi eta garbi azaldu zen Hitlerren alde, nahiz eta Aita Santuak nazismoa kondenatu (Opus Dei-ko kidea izan zen Pradera eta Ya egunkari katolikoaren zuzendaria). Masoneria desagerrarazteko tribunaleko kidea ere izan zen. Aita kaputxinoaren testigantzaren arabera, matxinoak Donostiara sartu zirenean, Juntaren zuzendaritzapean, kontrol-sistema bat ezarri zen susmagarriak aztertzeko. Egiten zitzaizkien galdeketen gaiak era askotarikoak izaten ziren: zituzten ideia politikoak, hauteskundeetan nola jokatzen zuten, erlijioak ezarritako betebeharrak eta are urrutiago joanda, elizako aitortzetan konfesoreak botoei buruz emandako aholkuak ere jakin nahi zituzten.

      Karguagatiko kideen izenak, aldiz, ez ditugu ezagutzen (Guardia Zibileko nagusia, Asaltoko Guardiakoa, Poliziakoa, Erreketeetakoa eta Falangekoa). Ziur aski, Erreketeetakoa Luis Barrio teniente koronela izango zen, erreketeen talde armatuetako burua; Falangearen ordezkaria, berriz, Miguel Rivilla, Falangeko milizietako burua. Ardurak argitzeko orduan, guretzat garrantzi berezia du Gobernu Militarraren ordezkaria zein izan zen jakiteak, oraindik erantzunik gabe dugun zalantzetako bat baita zein izan zen Gobernadore Zibilaren, Ordena Publikoko Juntaren eta Gobernadore Militarraren (Arturo Cebrián koronela lehenengo eta Alfonso Velarde geroago) arteko harremana. Erakundearen aipamena izan litekeen bat ere badugu. Gomá kardinala Donostiara etorri zen zenbait apaizen hilketak argitzera, eta hark idatzitako eskutitzetako batean “Oficina de Información de Orden Público del Gobierno Militar de San Sebastián’’ zeritzonari leporatzen dio apaiz abertzaleen zerrenda bat egin izana. Gure ustez, Ordena Publikoko Junta izan zitekeen aipaturiko erakunde hóri (Andrés-Gallego, 2001, 376).

      Bitxia zen egoera. Preso gehienak Ondarretako kartzelan zeuden, gobernadore zibilaren zuzendaritzapean, baina gobernadore militarraren ardurapeko “presos gubernativos” zeritzenak ziren. 1937ko urtarrilaren 13an preso gubernativo guztien zerrenda egiteko agindu zuen Francok, eta gobernadore zibilaren erantzuna izan zen bi polizia ohi baino ez zeudela Gipuzkoako kartzeletan bere ardurapean, eta 6. Eskualde Militarreko Komandante Jeneralaren abenduaren 17ko aginduz, atxilotu guztiak pasatu zirela agintari militarren eskuetara^[53]. Gure eskuetara iritsi diren agiri batzuetan (kartzela horretako zenbait preso “askatasunean uzteko”, gero hiltzeko, eskatzen zen agirietan hain zuzen) epaile militar baten sinadura agertzen da, Ramiro Llamas-ena —geroago itzuliko gara honetara—. Preso gubernatiboak ez zeuden sartuta inolako prozesu judizialetan eta urteetan egon zitezkeen espetxeratuta. Segoviako kasuan, esate baterako, badakigu “ateratzeetan” hildako preso gehienak kategoria horretakoak zirela. Aitzitik, zuzenean Jurisdikzio Penal Militarraren menpe zeudenek ez zuten horrelakorik pairatu, prozesu judizial baten barruan baitzeuden, epaile militar baten menpe (Vega Sombría, 2005, 99).

      Bestalde, Juntako kideak nor ziren aztertzeak bide ematen digu arakatzeko altxatutako militarren eta gizarte gipuzkoarraren arteko harremana zein izan zen. Izan ere, zapalkuntzaren hasieran, militar matxinoak berak izan ziren ardura zuzena izan zutenak, baina zapalkuntza gauzatzeko eta aurrera egiteko, beste batzuk aritu ziren lankidetzan: armada, oro har, prentsa, Jurisdikzio Militarraren menpera aldatu ziren epaile zibilak, Eliza, tokiko agintariak eta herritar arruntak. Ildo horretan, altxamenduko buruzagiek interes handia zuten ahalik eta eragile gehien inplikatzeko zapalkuntzan. 1936ko abenduan atzerriratu zenean, Joaquín Bermejo apaizak eman zituen Andoainen etsai politikoak sailkatzen ibilitako batzuen izenak (Gamboa-Larronde, 2006, 115).

      Karlismoaren jarrera oso nabarmena izan zen, eta horixe azpimarratuko dugu ondoko lerroetan. Gerra aurretik, askoz jarrera gogorragoa izan zuen Falange Españolak ideia autonomisten aurka, baina Falangek eragin txikiagoa zuen Gipuzkoako lurraldean. Santiago Martínezi (2004) esker dakigu zein izan zen Gipuzkoako karlisten gurari tinkoa: inolako errukirik gabeko zapalkuntza gauzatzea, bai abertzale euskotarren aurka, bai eta mugimendu abertzalearen aldeko apaizen aurka ere. Hori ulertzeko, kontuan izan behar da karlismoaren bilakaera errepublikaren urteetan. Izan ere, sasoi hartan, XIX. mendeko jatorrizko oinarriak ahaztu gabe, mende berriaren hasierako Europan sortu zen korronte erradikal berrira hurbildu ziren (kontserbadorea, autoritarioa eta izaera parlamentarioaren aurkakoa) karlistak. Mende-hasieran euskal gizarteak izan zituen aldaketak hartu behar dira kontuan karlismoaren bilakaera hura aztertzean. Gizarteko aldaketa handiak, batez ere sekularizazioa eta politikan nahiz gizartean agintea galtzea, izan ziren eragile. Egoera horretan, zenbait sektorek mehatxaturik ikusi zuten beren burua eta gogortu egin zituzten beren jarrerak, erradikalizatuz eta etsai politikoen aurkako borrokaren indarkeria zilegitzat hartuz (Ugarte, 2000). Bai eskuindarrek, bai eta ezkertiarrek ere erradikalizatu egin zituzten beren jarrerak Europan osoan.

      Fidel Azurza izan zen jarrera horren bultzatzaile nagusia Gipuzkoako karlisten artean. Tolosako alkatea izan zen agintaldi bat baino gehiagotan, eta altxamenduaren berri izan zuenean Iruñerantz abiatu zen. Ziur asko, ihesaldi horri esker jarraitu zuen bizirik; izan ere, 17 tolosar (eskuinekoak eta tradizionalistak) hil zituzten errepublikarrek, Tolosako kartzelatik atera eta Donostiako Ondarretakora eramanda. Gipuzkoako Gerrako Junta Carlista sortu zen abuztuaren 10ean, eta hori zuzentzera eta Diputazio berriko lehendakari izatera (denbora gutxirako) itzuli zen Gipuzkoara Azurza. Euskal abertzaletasunaren tesien aurkari gogorra izan zen; 1933ko estatutuari buruzko erreferendumean ere kontrako botoa eskatu zuen, nahiz eta bere pentsaerako asko abstenitu edo aldeko botoa eman. Garbi erakutsi zuen, agintea eskuratuta ez zuela ahaztuko ez aurreko asteetan gertaturikoa, ez Errepublika-garaian bizitakoa.

 

 

Atxiloketak

 

      Ezinezkoa da zehaztea zenbat gipuzkoar atxilotu zituzten matxinoek agintea hartu zuten lehenengo asteetan, baina garbi dago asko eta asko egon zirela gatibu kartzela izateko egokitu zituzten tokietan. Senideek eta lekukoek kontatutakoaren arabera, badakigu atxilotzera joaten zirenak erakunde eta talde polizial ezberdinetakoak zirela, baina, gehienetan ordena-indarretako kideren bat zuten buru. Esate baterako, bi erreketek eta guardia zibil batek atxilotu zuten Ignacio Azpiazu apaiza, Juan José Usabiaga eskolapioa eta bere anaidiko beste bi kide, aldiz, bi poliziak eta errekete batek. Goarnizioak eraman zuen Julián Pérez Simón maisu hernaniarra eta Angel Arbiza bi erreketek. José Insausti donostiarra, ostera, falangista batek, errekete batek eta guardia zibil batek eskoltaturik iritsi zen Ondarretako kartzelara.

      Era askotakoak izan zitezkeen atxilotzeko arrazoiak: politikarekin zerikusia zutenak, eguneroko harremanetako etsaitasunen ondorio edo kristau moralaren kontrako jokabidearekin lotuta. Lehenengo motakoei dagokienez, alderdi politiko jakin batzuetako kide izatea, ideologia “susmagarriko” egunkariak erostea, manifestazioetan parte hartzea, 36ko udan milizietan parte hartu izana edota eskuindarren atxiloketekin zerikusia izatea ziren atxilotzeko arrazoietariko batzuk. Egunean eguneko bizitzan sorturiko liskarrak, auzokoen artekoak, zorrak, pleitoak edo haserrealdiren bat nahiko ziren kartzelara eramateko. Azkenik, “bizitza desordenatutzat” hartzen zenak zuzenean eramaten zuen ziegara. Lehenengo hilabete haietan gertaturikoaren lekukorik onenetakoa dugu Salbador Zapirain abertzale errenteriarra, apaizgai ohia. 1936ko irailaren 13tik aurrera egon zen preso Ondarretan, eta han bizitakoa kontatu digu Espetxeko negarrak izeneko liburuan (1984an Auspoak argitaraturikoa). Honako atal honetan aipatzen ditu zein izan zitezkeen barrura eramateko arrazoiak:

 

      Erriko garbiketak egiten asten diranean, auek etziotek ezeri begiratuko. Sartzen dirán agintariak, asko il eraziko dizkitek. Ori izango dek salatzalleen uzta. Gizon on ta mazalak baditutk militarretan. Baña kontzientzi gabeko jendea ere ugari badek oien artean. Ezin ikusiak eramango dizkik makiña bat erru gabeko gizon. Andregairengatik il eraziak ere izango dituk. Auzitako barrutiengatik ere bai. Zorrak ez ordaintzeagatik ere, ez nikek esango ezetzik. Kontzientzi gabeko gizonek ez ditek egokiera ori galduko. Militarrak, berriz, umeen antzekoak dituk: oso sinesberak. Salatua ez bada beren iritzikoa, an joango da ankaz gora. Baña, alare, asko izango dituk beren eskuz mendekoa egingo dutenak. Espetxeratu ta agintarien berririk gabe, non ez dakitela, amaikatxok galdu bear dik. Ortarañakoxeko ezin ikusi ta gorrotoa sartua zegok, len nai zutena egiten oituk zeuden biotzetan (Zapirain, 1984, 14).

 

      Errenteriako jaiotetxean, Bordaxar baserrian, atxilotu zuten Salbador Zapirain, aita alargunarekin batera eta zituen 9 anaietatik zazpirekin; bi guardia zibil, bi errekete eta bi falangista joan zitzaizkien bila. Beren armak (ehizarako hiru eskopeta) agintari berrien esku utzi ez izana eta etxean munizio gehiegi edukitzea izan ziren atxilotzeko lehenengo akusazioa. Baina ez zen horretan geratu, berehala eman zituzten haien aurkako datu gehiago auzokoek berek. Falta ziren bi anaiak euskal armadan parte hartzera joanak ziren, eta etxean geratutako batzuek ere parte hartu zuten Errenterian osatu ziren milizia jeltzaleetan, Gobernuaren kontrolpean. Bestalde, Errepublika-garaian, anaietako batzuk Euzko Langilleen Alkartasunean afiliatu ziren. Baserrian bertan exekutatzen saiatu ziren atxilotzera joandako bi falangistak, baina bi erreketeek kolumna militarreko kapitainak emandako agindua gogorarazi (bizirik eraman behar ziren atxilotuak San Markos gotorlekura) eta eragotzi zuten bertan hiltzea. Hurrengo egunean, Errenteriako udaletxean jarri zuten komandantearen bulegora eraman zituzten, eta saiatu ziren alderdi eskuindar bateko senideren batek beren alde egin zezan, baina ez zuten lortu. Azkenik, anaietako lau Donostiara eraman zituzten; Salbador izan zen horietako bat, anaietan hirugarren gazteena izan arren —militarrek errudunak eta errugabeak bereizteko irizpideetako bat zen—, komandante militarrari emandako papertxo batean azaltzen zelako haren izena. Hiriburuan geratzen ziren gutxietako batzuek matxinoak sartu izana ospatzen zuten bitartean, edo beste batzuk ezkutuan geratu, Zapirain lau anaiak Gobernu Militarretik oso azkar igaro eta Ondarretako kartzelan sartu zituzten.

      Huskerietan oinarrituriko salaketak sarritan onartu izanak garbi erakusten du zein zen irabazleen asmoa, hots, edozein barne-disidentzia deuseztatzea. Era berean, sarritan aipatu izan dira “susmagarrien zerrenda beltzak , udaletatik edo beste erakunde batzuetatik bidalitakoak. Ez dago zerrenda horien kopiarik, baina lekukoek behin eta berriz azpimarratzen dute egon egon zirela. Esate baterako, Ignacio Azpiazuk dio tradizionalista batek, Azpeitiko Ramón Echániz apaiz laguntzaileak, esan ziola berak ikusi zuela Iruñeko Círculo Carlistan apaiz abertzaleen zerrenda bat, hauteskunde orokorren aurretik egindakoa, eta bertan agertzen zela Azpiazu hirugarren postuan, atxilotu eta fusilatu behar zirenen artean. Bestalde, Leoz tenienteari aurkitu zitzaion Bilbon, inolako espedienterik ireki gabe exekutatu behar ziren 100 lagunen zerrenda (Iñurrategui, 2006, 98). Justo Mokoroa eskolapioak esan zuen Gerrako Junta Carlistako Ulivarri abizeneko kide batek (seguru asko Marcelino Ulibarri, geroago Zaragozako Servicio de Recuperación de Documentos-en ardura izango zuena) Vasconia probintziako eskolapio abertzaleen zerrenda bat egin zuela (Gamboa-Larronde, 2006, 102). Zerrenda horretako sei atzerriratu egin zituzten. Altxatutakoak sartzen zirenean herri batera, herritarren ideia politikoak biltzen zituen fitxategi bat egiten zuten, datu horietaz baliatuz atxiloketak, miaketak eta isunak bideratzeko; beste batzuetan, herrira sartu aurretik zeukaten matxinoek susmagarrien zerrenda. Eusko abertzaleak, apaiz abertzaleak eta ezkerreko erakundeetako partaideak egoten ziren zerrenda horietan. Alde eginda egonez gero, haien etxebizitzak inkisidore berrien helburu bihurtzen ziren^[54].

      Salaketak anonimoak baziren ere, badakigu gehienetan akusatuaren auzokoa edo familiakoren bat izaten zela salatzailea, norbere burua garbitze aldera eta kalteak saihesteko; beste batzuetan, baina ez hain sarri, altxamenduaren eta agintari berrien aldekoak izaten ziren salatzaileak. Egoera horretan, pentsa daitekeenez, oso tentsio handian bizi ziren. Belloc-eko monastegian errefuxiaturik bizi zen Pablo Sasetan honako hitz hauekin deskribatu zioten egoera: «La soplonería es tan canallesca que nadie vive seguro y en la calle nadie se atreve a hablar con otros»^[55]. Errepresio-bide horretan sartzeak, borondatez edo halabeharrez, nolabaiteko lotura sortzen zuen egoera berriarekin eta diktadura militarreko kohesiorako bitarteko bat izan zen, diktadurarekin konprometitzeko era bat, muturrekoa eta oso eraginkorra (Prada, 2006,165). Jazarpenaren helburua ez zen zigortzea beste barik, are urrunago zihoan: erregimen politiko berri bat sendotu behar zen, euskal abertzaleak eta errepublikazaleak inolako tokirik gabe utzita. Arestian aipaturiko salaketen artean deigarria da zenbait elizgizonen jarrera, beren kideak salatzen baitzituzten; kopuruak kontuan izanez gero laikoen aurkako salaketak baino askoz gehiago izan ziren erlijiosoen artekoak (ikus Barandiaranek jasotako testigantzak Gamboa-Larronderen liburuan). Gai honekin bukatzeko, beste adibide samingarri bat dugu: Urnietako lekaime-komunitate batek zenbait lagun salatu omen zituen, Olaizola anaiak barne, eta fusilatu egin zituzten^[56].

      Gipuzkoako herriak hartzearekin batera atxilotu ugari egon zen, eta gero, 1936ko azken hilabeteetan, berriz areagotu ziren atxiloketak, sarritan agintari berriek ezarritako isunak ez ordaintzeagatik. Gainera, errepublika-garaian egindako ustezko delituen arduradunak ez zeudenean, haien gurasoak edo seme-alabak atxilotzen zituzten sarritan.

      Are apetazkoagoa izaten zen atxilotuen etorkizunari buruzko erabakia: aske utziko ziren edo sententziatu. Horrelako egoeretan, militarren baten, herriko agintarien edo handikien sendiren baten bitartekotza izaten zen defentsarik eraginkorrena:

 

      En aquellos meses de terror franquista, la existencia o no de lazos familiares con las nuevas autoridades, las relaciones de vecindad con milicianos nacionales, la cercanía a algún religioso o el trato clientelar anterior con patronos y grandes propietarios dibujan la delgada línea invisible que separa a los detenidos que suben a la camioneta, camino de la muerte, de los más afortunados que pierden la libertad, pero salvan la vida.

(Gil Andrés, 2006, 151)

 

      Askatasuna edo bizitza diru truk lortzea izaten zen beste irtenbide bat. Horren adibidea dugu Enrique Marquet tolosarraren kasua, izan ere, 10 hilabetean egon zen preso, militar-talde batek eskatzen zion diru-kopurua ez zuelako ordaindu (Gamboa-Larronde, 2006, 339). Beste adibide bat ere badugu, polizia batek 200.000 pezeta eskatu zizkion Gelasio Aramburu apaizari, horren bi lehengusu ez atxilotzeko, Pablo eta John Zabalo anaiak hain zuzen ere, oso abertzale ezagunak Donostian (Gamboa-Larronde, 2006, 515). Diru asko batzeko zeharkako bidea zen isun handiak jartzea, baina ordaintzaileek kartzela saihesteko modua ere bazen. Gainera ez zen batere arraroa, isun handi bat ordainduta, hurrengoan pertsona berari ondasunetako batzuk bahitzea eta gehiago eskatzea; horixe gertatu zitzaion Juan Muñoa donostiarrari. Salbador Zapirain konturatu zen diruak zuen balioaz, Ondarretako kartzelan ohartu baitzen askatasuna lortzen zuten presoetako asko maila sozial altukoak eta diru-arazorik ez zutenak zirela. Kasu askotan, beldurtzeko bide bat baino ez zen espetxean sartzea, izuturik dirua errazago eta bizkorrago emateko (Zapirain, 1984, 73).

      Errepublika-garaian, eskuindar askok jarraitu ahal izan zuten bizirik, alderdi errepublikarretako eta batez ere abertzaleetako kideen babesari esker, eta kontrako norantzan ere egon ziren laguntzak, Gipuzkoa altxatutakoen eskuetan geratu zenean. Horren haritik, La Voz de España egunkariaren hirugarren zenbakiak gogorarazten zuen ez zela erraza ahaztea errepublika-garaian pairatutakoa, eta honako hau iragartzen zuen: «No es cobardía ni delación descubrir o desenmascarar a los enemigos de España». Astebete geroago, Barrio teniente koronelaren deklarazio batzuk jasotzen zituen egunkari berak, errekomendazioak lortzeko izaten zituen bisitak eta gutunak —oso kopuru handia— ekidin behar zirela esanez. Haren esanetan, oztopoa baino ez ziren: «ya que es necesario no entorpecer la labor policíaca de depuración de responsabilidades». Horrelako iruzkinak irakurrita eta militar errebeldeek zabaldu zuten izua tarteko, berehala gutxitu ziren laguntzeko saiakerak, norbera susmagarritzat hartuko ote zuten beldurrez.

      Era guztietako esloganak zabaldu ziren justizia frankistaren errukigabetasuna azpimarratzeko helburuarekin. Botereko arlo guztietatik kendu behar ziren ezkerrekoak eta abertzaleak, baina, horrez gainera, guztien eskarmenturako eredu izan behar zen zigorra. Horretatik zigortu ziren inolako ardura politiko nabarmenik ez zuten hainbeste lagun.

 

      Los que aún andáis escondidos esperando atemorizados el justo castigo a vuestros crímenes, nosotros os decimos que aunque os ocultéis en las entrañas de la tierra os sacaremos a la picota pública para escarmiento de todos y para que el sol de la justicia brille limpio en España^[57].

 

      Antonio Sáenz de Urturi 1936ko azaroan Baionan errefuxiaturik zegoen arabar jatorriko donostiar bat zen, haren lekukotzaren arabera,

 

      Ahora estaba prohibida toda recomendación a favor de un condenado a muerte. El que intercediera por la liberación de un detenido, el que intentara demostrar la inocencia de un nacionalista o de quienquiera que hubiera sido acusado como tal, era por eso mismo considerado como sospechoso.

 

      Justo Mokoroa eskolapioaren hitzetan:

 

la animosidad contra las personas que tardó un tiempo en hacerse visible, se convirtió poco a poco, a medida que se prolongaba la resistencia en los frentes, sobre todo en el de Guipúzcoa, en odio franco y persecución encarnizada contra el nacionalismo y contra toda especie de características vascas (Gamboa-Larronde, 2005, 105).

 

      Abertzale euskaldunen aurkako oso kanpaina gogorrari ekin zion prentsa frankistak, horiei leporatuz gaitz guztien errua eta altxamenduaren porrota^[58]. Harrigarria da zein artikulu gutxi idatzi ziren Euskal Herrian “horda marxisten” aurka, eta, aldiz, zein sarritan jotzen zuten José Antonio Agirre eta bere alderdikideen kontra. Irailaren 18an, Román Oyarzun karlistak artikulu bat argitaratu zuen La Voz de Españan “La aberración del carlismo’’ izenburupean. Bertan salatzen zuen EAJk hartu zuen jarrera erlijioari zegokionez, hau da, haren ustez, autonomiaren mende utzi zuen erlijioa alderdi jeltzaleak, eta hori muturreraino eraman zuen mugimendu militarra hasi zenean (kristautasunaren eta komunismoaren arteko borroka), Moskuren eta maketo ezkertiarren alde egin baitzuten abertzaleek. Egun berean, mezu beretsua errepikatu zuen Fausto Gaiztarrok abertzaleei leporatuz CNTko hiltzaileen esku utzi izana eskuindarrak. Bi egun geroago, Tetuan-etik idatzitako artikulu batek honako izenburu esanguratsua zeraman “Para los nacionalistas vascos, ni el olvido, ni el perdón’’, eta sinadurarik gabeko beste batean abertzaleen ondasunak bahitzeko eskatzen zen. Ildo berean José Muguerzaren hitzak (La Voz de España, 1936-10-7): «De cuanto ha ocurrido en estos últimos tiempos calamitosos, nada tan horrible, tan demoledor, tan pernicioso, tan perverso como la acción estimulada por el separatismo». Iritzi berekoa zen José V. Fuente: argi eta garbi zegoen marxistak eskuindarren etsaiak zirela, baina abertzaleek, aldiz, engainatu egin zituzten beren deklarazio hipokritekin. Fidel Azurza Diputazioko presidenteak azpimarratu nahi izan zuen egunero hartzen zituela Aldundian damututako abertzaleak eta orduan espainiar sentitzen zirenak, eta EAJn baja emateaz gain ahalegin ekonomiko handia egin zutenak gerraren helburua aurrera atera zedin. Eta horien guztien aurrean, ekintzen bitartez adieraziko zuela bere esker ona gehitu zuen Azurzak. Bestela esanda, damua publikoan adierazi eta dirutza ematen zuten abertzaleek, beharbada inolako zigorrik gabe geratzeko aukera izango zuten.

      Errepublikaren aurka altxatu ziren taldeek beren ezaugarritzat hartu zuten erlijio katolikoa, baina kristauen eskuzabaltasunaren aldarrikapenaren ordez berehala egin zuten mendekurako eta suntsipenerako deia. Elizak eta pertsonak babestu izanak ez zituzten salbuesten abertzaleak, ez baitzuten eten Erlijioaren eta Jabegoaren aurkakoekin zuten harremana —matxinoen esanetan—. Lehenengo eta behin, gaitzetsi egin behar zen:

 

y con espíritu lleno de indignación los horrores cometidos por las izquierdas españolas, que ha traído como consecuencias represalias de las derechas que, acaso, y en alguna ocasión, han podido ser excesivas^[59].

 

      Lehenago errepublikarren garaian kartzelan egon, eta baten baten bitartekaritzari esker aske gelditutakoak, altxamenduaren ostean ukatu egin ziren beren ongileen —orain gatibu— aldeko agiri bat sinatzera bizirik jarraitu ahal izateko. Jarrera hori, gainera, arrazoitu egiten zuten: lagundu zieten errepublikarrek eta abertzaleek giza harremanek eta giza sentimenduek bultzatuta ez ezik, beren burua babeste aldera egin omen zuten. Are gehiago, abertzaleek ez zuten ezertxo ere egin errepublikarren hilketak eragozteko (Sierra, 1941, 182 y 203). Apaiz asko nabarmendu ziren esku gogorra eskatzen zietelako militarrei, ez zutelako inolako duda-mudarik izan beraiek bezalako kristauak salatzeko edota zenbait kasutan armak hartzeko. Baina salbuespenak ere egon ziren: Hernaniko apaiz laguntzailea, Gervasio Achucarro, joera tradizionalistakoa eta Falangeko kapilaua, benetan nabarmendu zen herritarrak salbatzeagatik matxinoen eskuetatik. Horren erakusgarri dugu Hernaniko Alejandro Mendikute apaizaren alde egindako bitartekaritzari esker aske utzi izana, baina bigarren aldiz atxilotu zutenean fusilatu egin zuten parrokoa. Fernando de Valle Lersundi hernaniarra ere susmagarritzat hartu zuten, hainbat abertzaleri laguntzen saiatzeagatik. Gerrako Junta Carlistako presidenteak ere kargua utzi zuen bere taldekideen jokabide ankerra ikusita, eta Espainiatik alde egiten lagundu zien hainbat pertsonari. Kargutik kendu eta Lizarrara bidali zuten desterraturik José Múgica, Donostiako alkatea, ez zuelako onartu militar matxinoek eta horien aliatuek bultzatzen zuten mendeku sistematikoa erabiltzea. Bere agintaldian saiatu zen atxiloturiko udal funtzioanarioei laguntzen, ahalik eta defentsa onena izan zezaten gerra-kontseiluetan eta igarobaimenak ere egin zien zenbait laguni, presondegia saihesteko, kartzela izan baitzitekeen heriotzarako urrats zuzena eta laburra askorentzat (Múgica, 2005).

      Oraindik ez dira erabat aztertu presoen ezaugarri politikoei buruzko datuak. Badirudi nahiko garbi dagoela ezkerreko taldeetako gehienek utzi zutela Gipuzkoa, matxinoen esku erori aurretik. Abertzale gehienek ere alde egin zuten, batzuek Bilbora eta beste batzuek Iparraldera, bertan geratzeko, ez baitzuten ikusten bizirik jarraitzeko aukerarik errepublikaren alde jokatu ostean. Abertzale askok, aldiz, uste zuten ez zutela ezer txarrik egin eta ez zitzaiela ezer gertatuko, eta uste horrekin Gipuzkoan geratu ziren. Baina talde horretakoak izan ziren lehenengo egunetan atxilotuetako asko, errepublika-garaiko une gogorrenetan elizak eta apaizak babesten ibilitakoak. Horixe bera dio Salbador Zapirainek, Ondarretako kartzelan berarekin batera egondako gehienak katolikoak zirela eta elebakarrak, gainera, itzultzailearen beharra izan zutela gerra-kontseiluko galdeketetan. Azpeitian atxilotu eta handik gutxira aske utzi zuten Ignacio Azpiazuk honela kontatzen du zerk bultzatu zuen etxean jarraitzera, alde egin gabe:

 

      Yo me quedé en Azpeitia, el 20 de septiembre, pensando que el movimiento era únicamente anticomunista. Sabía, es cierto, que para septiembre había ya adquirido un matiz antinacionalista; pero creía yo que éste era posterior a la actitud gubernamental adoptada por el Partido Nacionalista Vasco. Según eso era lógico pensar que los militares no iban a perseguir más que a quienes de una u otra forma lucharon contra ellos, y como yo había mantenido una postura abstencionista durante la guerra creí poder quedar en Azpeitia sin temor a castigo (Gamboa-Larronde, 2006, 133).

 

      1937ko otsailean, Gomá kardinalari bidalitako txosten batean esaten zen La Voz de Guipúzcoa (Donostiako egunkari errepublikarra) irakurtzen zutenak kalean zebiltzala aske, ez, ordea, abertzaleak, gogor jazarriak. Era horretara jokatuz eragotzi nahi zuten abertzaleak hurbiltzea klase bereko, familiako edo lagun eskuindarrengana, ez zezaten txepeldu besteek Altxamendu Nazionalarekin zuten atxikimendu sutsua. Badirudi falangistak izan zirela gogorren aritu zirenak euskal abertzaleen aurka (Barruso, 2005, 128). Bestalde, ezin da ahaztu abertzaleei leporatzen zietela matxinoek Altxamenduak berehala irabazi ez izana, nazionalistek Frente Popularrarekin egin zutelako bat eta ez anaia katolikoekin. Horixe izan zen, esate baterako, Gomá kardinalaren tesia Vatikanora bidali zuen lehenengo txostenean (Rodríguez Aisa, 1981, 21). Antzera pentsatzen zuen Ramón Sainz de los Terreros-ek Gerra Zibileko lehenengo hilabeteak nola igaro ziren Bidasoako mugan idatzi zuenean «la influencia decisiva del nacionalismo vasco en la gesta revolucionaria» eta ezinbestekotzat hartzen zuen agintarien, prentsaren eta iritzi publiko espainiarraren ahalegina abertzaleak suntsitzeko, «extirpar el virus separatista» haren hitzetan (1937, 214). Ahalegin hori erabat eraginkorra izan zedin, gaitzaren errora jo behar zen, eta benetako erroa euskara bereizgarritzat hartuta horren defentsa sutsua egitea zen, hainbat apaizek egiten zutena, hain zuzen. Beraz, apaiz eta elizgizon “separatistak” haien parrokietatik urrundu behar ziren eta gainerakoak Altxamenduak bereganatu behar zituen:

 

      Enseñanza españolista en las escuelas, labor de prensa y captación, y algo que todavía no se ha hecho: ciertas anexiones o cambios de jurisdicción, que abreviarían los trámites y serían, además, un acto de justicia (Sainz de los Terreros, 1937, 216).

 

      Pentsaera eta jarrera horrek zuritzen zuen euskal abertzaletasunaren aurkako jazarpena Gipuzkoan, baina Nafarroan jelkideak neutral agertu ziren edo erreketeen alde egin zuten, eta hala ere jazarri zituzten abertzaleak, nahiz eta ondorio dramatiko gutxiagorekin gertatu.

      Aitzitik, ez dakigu zer gertatu zitzaien errepublikar moderatuenei, hilabete haietako gertakizunak ikusita noraezean izango zirenei. Haietako askok matxinoek hiriburua hartu baino askoz lehenago egin zuten ihes Frantziara, Carlos Soto Donostiako Izquierda Republicanako buruak, besteak beste, edo Fernando Sasiain alkateak berak (lehenengo Bilbon babestu zen eta handik Frantziara igaro zen exiliaturik). Ez zen gaiari buruzko komentariorik falta: abertzale fededun sutsuak zapalketaren ondorio guztiak pairatzen zituzten bitartean, errepublikazale lerrouxistek (erlijioaren aurkako jarreragatik nabarmendu zirenak) ez zuten inolako jazarpenik jasan. Pío Chaos Donostiako alkateordea Bilbon zegoen babesturik, eta haren esanetan, lerrouxista donostiarrek bat egin zuten Donostia hartu zuten jokabide bortitzarekin (Iñurrategui, 2006, 90). Gelasio Aramburu abertzaleen inguruko apaizak txosten batean adierazi zuen zenbait ezkertiar (izen-abizenak zehaztuta) Falangera sartu zirela inolako arazorik gabe, nahiz eta zibiletik ezkonduta egon eta seme-alabak bataiatu gabe; eta hori gertatzen zen bitartean fusilatuta hil zela Pasaiako batzokiko lehendakaria, Manuel Garbizu. Debako zenbait zinegotzi ezkertiar ere herriko Falangen sartu ziren eragozpen handirik gabe. Pedro Barrusoren datuen arabera, gerra-kontseiluetan epaitu zirenetatik % 10 inguru izan ziren errepublikazaleak, horietatik bat fusilatu zuten sententziaren ondorioz, eta epaiketarik gabe fusilaturikoen proportzioa baxuagoa da. Errepresio ekonomikoari zegokionez, % 17,5 inguru izan ziren kalteturiko errepublikanoak (Barruso, 1999).

      Ikerketa zehatzagorik ez dugun bitartean, Pedro Barrusoren datuez baliatuko gara errepresioak kaltetutakoak zifretan adierazteko. 1936tik 1945era, Gipuzkoako hirietan atxilotu eta prozesatu zuten jende gehien, % 53 inguru. Gune urbano horien ondoren Donostia bera izan zen kaltetuena, % 2 5, baserriaren eta hiriaren arteko Gipuzkoa hurrena, % 14, eta, azkenik, Gipuzkoa nekazaria, % 3. Industriako langileak, enplegatuak eta funtzionarioak izan ziren gizarteko talderik kaltetuenak. 1936an, euskal abertzaleena izan zen zapalkuntza gogorren pairatu zuen talde politikoa, baina hurrengo urtetik aurrera, hots, Iparraldeko Frontea erori zenetik, errepresioaren norantza aldatu egin zen eta askoz gehiago izan ziren kaltetutako ezkerreko militanteak (Barruso, 2005, 207-222). Orain arte ere esan dugu, mendeku pertsonalak, edo zoritxarra bera, kontuan hartzeko faktoreak direla oso eraginkortasun politiko txikiko hainbeste pertsonaren heriotzak (fusilaturik hiltzea) azaltzeko; baina, hala ere, errepresio frankista gogorren bizi izan zuten eskualdeei dagokienez, oro har, dinamika sozial, politiko eta ekonomiko handiena zuten tokiak izan ziren kaltetuenak. Pradaren hitzetan, estatusari zegokion zapalkuntza izan zen eta ez hainbeste klasearen araberakoa (Prada, 2006, 234); izan ere, abertzaletasunarekin, errepublikazaletasunarekin eta ezkerreko taldeekin lotura zituzten sektoreak izan ziren helburu nagusia, eta klase sozial batekoa edo bestekoa izateak ez zuen garrantzi erabakigarririk. Teruelen gertatutakoa azaltzeko, Ángela Cenarro-k esan zuen istilu handiko testuingururik «trasfondo de conflictividad intensa» egon ez zenez, zapalkuntzaren eragina arinagoa izan zela eta ez zirela gauzatu probintzia hartan altxatutakoek harturiko lurraldeetan bultzatzen ziren erabakiak (Casanova, 1999,176), baina ez zen hori gertatu Gipuzkoako kasuan. Zapalkuntza frankistaren helburua gizartea “garbitzea” zen, eta hori lortze aldera, moral eta fisikoki garbitu behar ziren frankismoak erabaki zuen gizarte sozial, kultural, politiko eta ekonomikoan sartzen ez ziren guztiak (Richard, 1999, 25).

 

 

Kartzelak

 

      Zalantza handirik gabe esan daiteke frankistak ez zirela gai izan hainbeste jendez betetako kartzelak behar bezala kudeatzeko; baina errepublikarrei ere gauza bera gertatu zitzaien, agintean egon ziren tarte laburrean. Donostia okupatu eta probintziaren zati handi bat hartu ondoren, atxiloketen oldeari erantzuna emateko espetxe probintzialaz gain beste egoitza batzuk hasi ziren erabiltzen: Zapatari-n zegoen Asaltoko Guardiaren kuarteleko kalabozoak, San José ikastetxea (Prim kalean, emakumeentzat) eta San José de la Montaña ikastetxea Ategorrieta-n. Eskualdeetako kartzelek ere jarraitu zuten beren zeregina betetzen: irailaren amaieran 62 lagun (4 apaiz) zeuden pilatuta Azkoitikoan, eta 22 zeuden giltzapean Beasainen. Arrasateko kartzelan zeuden presoak hiru aldiz eraman zituzten herriko plazara bonbardaketak zirela eta. Geroago, 1938tik 1944ra bitartean, Saturrarango seminarioa emakumeentzako kontzentrazio-eremu bihurtu zuten, ehunka emakumeren zorigaiztoko oroitzapen samingarria. Ez dirudi Gipuzkoan presoentzako esparrurik erabili zutenik, beharbada Lasarten egongo zen; aitzitik, badakigu izan zirela Araban, Bizkaian, Nafarroan, Burgosen eta Logroñon. Sailkapen-esparru bat egon zen, Irunen, 1937 inguruan, Frantziatik penintsulara itzultzen ziren pertsonentzat. Eta Donostiako eta Tolosako zezen-plazak ere erabili zituzten presoak edukitzeko bertan era probisionalean 1939an (Barruso, 2005,180-190). Langileen batailoiei dagokienez, ez zuten indar handirik izan Gipuzkoan eta dauden agiri bakarrak gerrak Espainian izan zituen azken egunetakoak dira.

      Dena den, gerra-garaian Ondarretakoa izan zen espetxe nagusia eta bertatik atera ziren Hernanin fusilatu zituzten gehienak. Iñaki Egaña ari da ikertzen kartzela horri eta beste atxilotze-gune batzuei buruzko agiriak, eta azterketa hori erabat amaitu arte, agiritegiak betiko desagertu ziren edo zer dagoen jakin arte, ezin izango dugu zehaztu zenbat preso sartu zituzten espetxe horietan, zenbat hil ziren gatibu zeudela, ez eta zein baldintzatan (garbitasuna, osasuna, kopuruak) bizi ziren barruan zeuden bitartean ere. Orain arteko datuak ez dira erabatekoak eta gehienak aztergai dugun garaia baino geroagokoak dira. Salbador Zapirainen memorietan agertzen zaizkigu zenbait datu: gizasemeen kartzelak banakako 127 ziega zituela dio, baina horietako batzuetan 7 egoteraino iritsi zirela, eta 1936ko azaroaren bukaerarako 600 preso izatera iritsi zirela (Zapirain, 1984, 184). 1938ko Euzko Jaurlaritzaren txosten batean honako datu hauek aipatzen ziren: 800 preso Ondarretako kartzelan, beste hainbeste emakume Saturraranen, 1000 preso eskualdeetako kartzeletan (gehiegi iruditzen zaigu) eta 400 Zapatarin^[60]. José de Arteche nazionalista izandakoak ere kopuru bera aipatzen du Zapatariko kasuan, 1937ko irailerako (Arteche, 1970, 149). Bestalde, kontuan hartu behar da Iparraldeko Frontea erori zenean, atxilotu euskaldun gutxi batzuk Gipuzkoako presondegietara ekarri zituztela, eta horrekin gorantz egingo zuten kopuruek. Polizia frankistak berak egindako txosten batean esaten da 1938ko urriaren 4an katxeo oso zehatza egin zela Ondarreta (gizonezkoen eta emakumezko en artean) eta Zapatariko egoitzetan, eta 1848 pertsona izan zirela miatuak^[61].

      Errepublikarren agintaldian ere kartzela izan zen Ondarretakoa, eta matxinoek Gipuzkoa okupatu eta berehala hasi zen preso berriak hartzen etengabe. Altxatutakoak Donostian sartu ziren egunean bertan, irailak 13, eraman zituzten lehenengo lau presoak, Errenteriako Zapirain anaiak. Egoeraren larritasuna eta samina baztertuz gero, esperpentotzat har daiteke egoera hura: lau preso eta kartzeletako funtzionario bakar bat. Salbador Zapirainen esanetan, ez zuten inolako arazorik izango ihes egiteko, baina berriz harrapatu eta fusilatuak izateko beldurrak edo etxekoak zigortzekoak bultzatu zituen bertan geratzera. Izen-deiturak hartu zizkien funtzionarioak, eta hasieran Irungo Zapirain anaiekin erratu zituen, azken horiek Alderdi Komunistakoak; identifikatu ondoren ziega banatan sartu zituen. Salbador bera zegoen ziega oso zikin zegoen eta errepublikarren garaiko odol- eta bala-markak zeuden hormetan. Lehenengo egunetan ez zuten izan koltxoirik eta hirugarren egunean hasi ziren jaten, funtzionarioak bere poltsikotik ordainduta. Kartzelara sartzeaz batera zihoazen zigor fisikoa eta psikikoak, atxiloketak berak eta galdeketek eragindakoak hain zuzen ere.

      Irailaren 17tik aurrera zaindari gehiago egoteaz gainera, presoak heltzen hasi ziren, batez ere Errenteria eta Andoain aldetik heltzen ziren. Egunak igaro ahala, presoen jatorria ere zabaldu egin zen: Nafarroako San Cristóbal espetxeko gipuzkoar asko eraman zituzten Ondarretara, kasu batzuetan aske utzita eta etxeetara heltzean berriz atxiloturik. Horrela espetxeak ohiko itxura hartu zuen. Presondegietako langile funtzionarioez gain, zaindari gehiago sartu ziren, agintari berrien gustuko eta menpekoak. Zaintza-lanetan milizietako kideak sartzea izan zen beste aldaketa bat. erreketeak, falangistak, guardia zibilak, karabineroak eta asaltoko guardia ohiak aritu ziren. Artean, altxamendu militarrera arte debekaturik egon bazen ere, harrezkero zenbait presok lagundu zuten bulegoko lanetan edo sukaldean.

      Ricard Vinyes-en hitzetan, botere-sistema bakar baten menpeko aparteko mundu bat ziren kartzelak, baina horma sendoz inguraturik egon arren, etengabe zuten presoek kanpoko berri eta harremana kanpoarekin. Atxilotu berriak sartzen zirenean, haiekin batera sartzen ziren kanpoko berriak, informazioa eta zurrumurruak. Bestalde, sarritan ezagunak edo senideak egoten ziren zaindarien artean, eta horrek ere erraztu egiten zuen aipaturiko komunikazioa; funtzionario bigunagoak edo gizakoiagoak ere aurkitzen ziren haiekin hitz egiteko helburu berarekin; eta, azkenik, galdeketak egitera edo gerra-kontseiluetara eramaten zirenean presoak presondegitik kanpora, Donostiako kaleak zeharkatzen zituzten eta itzultzen zirenean ikusitakoaren berri ematen zuten. Era berean, baina kontrako norantzan, berehalako oihartzuna eta ondorioak izaten zituzten presoen eguneroko bizitzan militar matxinoen garaipenek eta galtzeek. 1938an, poliziak aintzat hartu eta aztertu zuen informazio baten arabera, Ondarretako presoen artean errepublikazaletasunari eusten zion preso-talde bat zegoen, eta Donostian altxatzeko aukera aipatzen zen^[62].

      Espetxe frankistak aztertu izan diren kasu gehienetan ez da kontuan hartu eta ikertu hasiera-hasieratik erabili zirela gatibuak espetxetik kanpoko lanak egiteko^[63]. Gehienek uste badute ere presoen lanerako indarra aprobetxatzeko modu bakarra langileen batailoiak izan zirela, erregimen berrian, altxamenduarekin batera hasi ziren gatibuak lanerako erabiltzen. Zapirainek gogoratzen du iraila amaitu baino lehen eraman zituztela 10 preso Lasartera aerodromoa eraikitzeko obretara (Zapirain, 1984, 87). Salbadorrek berak, zenbait lan egin zituen kanpoan kondenatu ostean, nahiz eta legez debekaturik egon. Isidro Intxaustik aita Barandiarani kontatu zion Ignacio Zapirain lehengusua —abizen berekoa, baina ez Salbadorren anaia— Artikutzan fusilatu zutela Andoaingo zubia berreraikitzen lan eragin ondoren (Gamboa-Larronde, 2006, 320). Azken batean, helburu bikoitza zuen presoen indarra kanpoko lanetan erabiltzeak. Alde batetik, zigortzeko era bat zen; eta, bestetik, gerrako ahaleginetan lanerako indarra eskuratzeko modu bat zen, bestela lortzea ezinezkoa zen lan-eskua agintari berrien zerbitzurako.

      Kartzelen zeregina bikoitza zen: lehenengo eta behin zigortzea, eta horrekin batera, presoak makurraraztea eta aldatzea, haien nortasuna eta ezaugarriak deuseztatuz (Molinero, 2003, XIX). Badirudi Ondarretako zaindariek ez zutela arazorik izan bi helburuak lortzeko presoak zigortuz, jipoituz eta torturatuz edozein aitzakiarekin; izan ere, obedientzia eta diziplina ziren oinarriak kartzelen sisteman. Errekete baten aurrean txapela kendu ez zuen eskale gazte bat, erreketeak berak jipoitu eta aurre egiten saiatu zenez, ziegara eraman eta gauean desagertu egin zen betiko (Zapirain, 1984, 70). Estatuko Junta Teknikoaren azaroaren 22ko dekretu baten arabera, berrezarri egin zen, oso-osorik, 1930eko azaroaren 14ko Kartzelen araudia; horretarako kendu egin zitzaizkion errepublika-garaian gehituriko xedapenak, profesionaltasun handiagoa ezartzeko eta gizakoiago egiteko gehiturikoak, hain zuzen^[64]. Ordutegiek, errekuentoek eta miaketek baldintzatzen zuten eguneroko bizimodua espetxean. Hasiera-hasieratik onartu ziren bisitak, eta jarrera hori harrigarria iruditzen bazaigu ere, apur bat sakonduz gero badu azalpena. Alde batetik, gerra aurreko egoeraren jarraipen hutsa izan zitekeen; baina, bestetik, bazegoen beste helburu bat, hots, presoa makurraraztearekin batera haren familia ere makurraraztea, kanpokoari erakustea erresistentzia-kutsuko edozein mugimenduk ondorio kaltegarriak izango zituela barrukoarentzat. Horrela presoa ez ezik, haren ingurua menperatzea ere lortzen zen. Bestalde, ziegetan irakurtzeko eta idazteko aukerarik ez emateak indartu egiten zuen presoaren nortasuna deuseztatzeko ahalegina.

      Zapirainen liburua astiro irakurriz gero, edota frankisten kartzeletan egondako beste preso batzuenak, garbi ikusten da nola bizi zuten egunerokotasuna hurrengo unean zer gertatuko zitzaien jakin gabe, eta horren beldur; etengabeko larritasun egoera horrek presoen izaera eta osasuna suntsitzen zuen. Patioko paseoa da Zapirainen memorietan agertzen den ekintza bakarra, eta irtenaldi txiki horretan kartzelako alde bereko presoak baino ez ziren elkartzen. Zapirainen kasuan, Ondarretan egon zen hiru hilabeteetan behin baino ez zuen ikusi beste galeria batean zegoen anaietako bat, eta gerra-kontseiluan egin zutelako topo izan zen. Espetxeko egoerak ez zuen errazten presoen arteko bizikidetza eta sarritan sortzen ziren eztabaida, haserre eta liskarrak. Alde batetik, bizi-baldintzak ez ziren egokiak eta presoak pilaturik zeuden; bestetik, toki berean zeuden preso gubernatiboak, epaiketaren zain zeudenak eta kondenatuak —kartzeletako araudiak debekatu arren—, eta horiei guztiei gehitzen zitzaien frankistekin bat egin zutenak, baina gehiegikeriengatik edo iraganagatik (politikoa edo deliktiboa) atxilotzen zituztenak.

      Presoen arimaren osasunak kezkatzen zituen agintari berriak, baina ez osasun fisikoak. Errepublika-garaian, 1931n, kendu egin ziren espetxeetako kapilauak, eta 1938an berriz ezarri ziren araudian, baina 1936ko urrirako, errepublikarren araudia indargabetu zenerako hain zuzen, bazeuden kartzeletan, batez ere gerra-kontseiluetako heriotza-zigorrak gauzatzen hasi zirenean. Jesulagunak izan ziren kapilau Espainiako kartzela askotan, baina harrigarria badirudi ere, haien zeregin nagusia ez zen presoen bizitza salbatzea, ia ahalegin guztia bideratzen omen zuten presoak aitor zitezen hil aurretik eta ez heriotzatik askatzen. Donostia erori eta urtebetera, aita Errandoneak (geroago ESTEren sortzailea) irratiz egindako sermoi batean —1937an argitaratua— esan zuen deuseztatzera bideratu beharrean, espainiarrak Kristorengana erakartzera bideratu behar zirela erregimen berrikoen indarrak. Hala ere, jesulagunak onartzen zuen justizia egiteko zuten eskubidea agmtari berriek, gizartea kutsa zezakeen edozer eragotzi beharra zutela, eta, are urrunago zihoan, gerrari onartuz “eskubiderik sakratuenak”.

 

      Pero creer que todo se resuelve con acabar con las vidas de los hombres y con reducir en varios millones la vida de los españoles es una fórmula tan simplista que no puede serlo más

      Además esa formula simplista es inmoral y anticristiana, pues ninguna moral y menos la cristiana, consentiría tal hecatombe, infinitamente superior a cuanto al derecho de guerra y la justicia vindicativa y la cautela protectora de la nación pueden consentir y recomendar (10. or.).

      Se gana la guerra, es preciso ganar después la paz; se han conquistado los cuerpos de nuestros hermanos, hay que trabajar denodadamente por conquistar sus almas, hemos logrado vencerlos, resta ahora el trabajo de convencerlos (13. or.).

 

      Dena den, justizia gauzatu beharrak ez zuen oztopatzen inolako trabarik gabeko mendekua, ez eta karitatearen ordez gorrotoa nagusitzea ere, nahiz eta Jesukristoren mezu nagusiak esan etsaiari barkatu egin behar zitzaiola eta maitatu egin behar zela. Baina herri xehe galduak, noraezean zebilenak Jesusen barkamena eskuratuko bazuen, egindako bekatu guztien damua izan behar zuen:

 

      Para que sanes y seas feliz, es preciso que antes llores tus propios pecados; porque tus pecados son la causa de tu ruina (17. or.).

 

      Gutxienez bost jesulagun aritu ziren presoen arimak salbatzen Ondarretako kartzelan, eta lauren izenak ezagutzen ditugu. Ondarretan lau jesulagun egon ziren kapilau: Juan Urriza Berraondo (1892-1977), Asturiasen jaiotako José María Lacoume Gorostiola (1888-1967) izan zen beste bat, Miguel María Zubiaga Imaz segurarra (1903-1992) eta Juan Pérez izeneko bat. Kapilau-lanetan arituriko guztiak harritu zituen presoen fedeak eta erlijio-sentimenduak, talde handian gogotsu joaten baitziren ospakizun erlijiosoetara, nahiz eta altxamendua goratzen igaro sermoiko denbora gehiena. Bestalde, kapilauek presoek berek baino lehenago jakiten zuten zein zen gerra-kontseiluetako emaitza.

      Presoen eta kanpoko aldearen arteko harremanean bitartekari garrantzitsuak izaten ziren kapilauak, batez ere hiru arrazoirengatik. Aurrez aurreko eta banan-banako harremana zutenez presoekin, oso ongi ezagutzen zuten haien egoera eta aldartea, eta kartzelako hormen beste aldetik zetorren informazioa neurtzeko eta emateko pertsona egokiak ziren. Zenbait kasutan, beraiek egin zuten bitartekari-lana kanpokoekin eta atera zituzten dokumentuak kartzelatik, funtzionarioen eskuetatik igaro gabe. Azkenik, ez dakigu Ondarretako kasuan ere hala gertatu zen, baina kartzela askotan kapilauen ardura zen presoen gutunak zentsuratzea^[65].

      Ez zen pertsona xamurra izan behar José María Lacoume; hil zenean, honela idatzi zuen bere lankide batek: «Ha sido el Padre Lacoume un ejemplar extraordinario de fortaleza y de dureza consigo mismo. (...) Amaba a la compañía con verdadera ternura y ese cariño le hizo tal vez enfrentarse con energía, que no siempre fue interpretada favorablemente, ante claudicaciones y condescendencias que le parecían peligrosas»^[66]. Urriza izan zen kartzelako zuzendari espirituala, eta Bilbon hil zuten errepublikarrek haren anaia Angel, Ciudad ReaLeko kanonigoa, urriaren 3an. Urrizak ere Lacoumeren antzeko jarrera izan omen zuen, eta hala adierazten du gutun batean, anaiaren eta hurbilekoen saminaren gainetik zorionez Espainiaren berpizkundea aipatzen duenean «Es España, la que renace entre plegarias y sacrificios». Aitzitik, hil zituzten apaizek merezitako zigorra baino ez zuten jaso: «traidores o desertores de España» izateagatik. Exiliaturiko jesulagun batek, Francisco Corta-k, esan zuen Ondarretako kartzelako presoek eskatu zutela ez zitezela bisitan joan aipaturiko kapilauak, politika faxistari uko egin gabe ari baitziren. Ondarretan preso egon eta kapilauekin elkarrizketak izan zituen Usabiaga eskolapioaren lekukotasuna ere badugu. Urrizak esan omen zion bera ere salatu egin zutela, baina kontsolagarria zela jakitea bera kapilau zela ez zela inor hil heriotzarako ongi prestatu gabe eta sakramentuak hartu gabe. Kapilau izateko ezinbesteko baldintza zen ez hartzea parte prozesuetan, baina, hala ere, Urrizak lortu omen zuen ez fusilatzea apaiz bat. Lacoumek, aldiz, pazientzia eskatu eta apaizen heriotza gerra-egoerarekin lotzen omen zuen, eta ez omen zuen agertzen inolako nahigaberik eta saminik heriotza haien aurrean (Gamboa-Larronde, 2005, 239).

      Miguel Zubiagari dagokionez, ez dakigu juxtu noiz hasi zen lan horretan, baina bai jarrera ezberdina izan zuela. Hil zenean, bestelako daturik ematen ez bazaigu ere, honela jaso zuen norbaitek bere nekrologikoan: «Gure gerratean gorrotoak baketzen, eta presoak espetxetik aterarazten lan handia egin zuen». Zubiaga, gainera, 1946an Kanarietara desterratu zuten, urte hartan egindako sermoi bat zela medio^[67]. Berriro erbesteratu zuten 1960. urtean, 339 apaizek sinaturiko agiria emateagatik gotzainari. Agiri horretan, euskal herritarren eskubide politiko eta kulturalen aurrean jarrera irekiagoa izateko eskatzen zen, eta erregimen frankistaren askatasun eza kritikatzen zen. Horren guztiaren ondorioz, abertzale izateagatik zigortu ziren apaizen historiaren zerrendan agertzen da Zubiaga, ohartxo bat duela alboan «tiene muchos datos». Berak idatzitako liburuetan, aldiz, ez dago gertatukoaren inguruko inongo azalpen edota oroitzapenik, ezta Franco hil ondorengoetan ere.

      Lekukoen bidez dakigu, errepublika-garaian gertatu zen bezala, arkakusoz, zorriz eta ezkabiaz (sarna) beterik zeudela ziegak, eta presoek sarritan ez zutela garbitasunerako ezer, ez gorputza, ez arropa ez eta gela garbitzeko ere. Kasu askotan, etxekoei eskatzen zizkieten mantak eta koltxoiak presoek. Jan gutxi zeukaten eta kalitate txarrekoa; ahal zutenek, behintzat, etxekoek eramandakoarekin edo kartzelako ekonomatoan erositakoarekin betetzen zuten hain gabezia handia. Kasu askotan, inkomunikazio-aldi bat igaro ondoren, bisitak har zitzaketen presoek, egunean bi ordu gehienez, bat goizean eta bestea arratsaldean. Ikustaldietako gelan, sare batek banatzen zituen presoak eta senideak eta metroa baino gehiago egoten zen alde bien artean; egoera horretan, ez zen arraroa bisita bat baino gehiago egotea aldi berean eta elkarrizketak oihuka egin behar izaten ziren, elkarri entzungo bazioten. Posible zen euskaraz hitz egitea gerraren hasierako garai hartan.

      Salbador Zapirain Ondarretako kartzelan zegoen egunetan sartu zuten bertan Jean Pelletier, Frantziako armadako kapitain ohia, Galerna itsasontzian atxiloturik. Aurrerago itzuliko gara berriz pertsonaia horren gorabeherak aztertzera, baina orain ikusiko dugu nola deskribatu zuen espetxeko egonaldia 1937an argitaratu zuen liburu batean, hegazkinlari alemaniar baten truke apirilaren 22an aske utzi ostean. Pasaiako portutik eraman zuten Ondarretara Pelletier urriaren 16an. Behin kartzelan zegoela, erreketeen laguntzaz miatu zuten zaindariek, baliozko gauza guztiak kendu zizkioten eta banakako ziega batean sartu zuten, ez oherik, ez mantarik, beste bost lagunekin batera. Hurrengo egunetan egin zizkioten galdeketetan jo ere egin zuten, eta goizero entzuten zituen exekuzioetako disparoen tiro-hotsak. Galernako gainerako bidaiariak fusilatu bazituzten ere, berak bizirik jarraitu zuen eta inkomunikaturik izan zuten zenbait egunetan. Azkenik, patiora irteten utzi zioten eta han egin zuen topo era guztietako presoekin, gizarteko maila guztietakoak eta ideologia politiko ezberdinetakoak, falangistak eta erreketeak barne, bai eta zazpi edo zortzi apaiz ere. Frantziako kontsula jarri zen harremanetan Pelletierekin, eta orduan hobetu zen haren egoera, jana eta arropa eraman baitzizkion. Baina inguruan presoak exekutatzera eramaten jarraitu zuten. Zapirainen kontatu duenaren kontra, Pelletierek esan zuen gogor zigortzen zela euskaraz hitz egitea Ondarretako kartzelan, eta astebetean edo hitan patioko irtenaldia debekatzea izaten zela ohikoena.

      Donostiako espetxeei buruz zerbait gehiago jakiteko, hain zuzen ere Zapatarikoaz, beste iturri bat dugu Thomas P. Abelló, espainiar jatorriko iparramerikar bitxi bat, altxamenduaren aldekoa Europara etorri arte, eta behin kontinente zaharrean aldea aldatu zuena. Espainiara sartu zenean, lehenengo Irungo udaletxean izan zuten atxiloturik eta geroago Zapatari kalekoan 40 egunetan, 1937ko abendutik 1938ko urtarrilera arte. Hortik Burgosera eraman zuten eta 10 egunetan han izan ondoren, Irungo mugan kanporatu zuten. Frantziara heldu zenean Euzko Jaurlaritzari eta Gobernu errepublikarrari eskaini zien bere burua Estatu Batuetan lan egiteko Euskal Herriaren alde^[68]. Abellóren datuen arabera, 7 preso zeuden ziegako Ondarretan eta heriotzara zigortutako 300 baino gehiago. Emakumeen kartzelan 200 emakume zeuden pilatuta, horietako batzuk haurdun eta erditzeak ere gertatu ziren kartzelan bertan; gainera, emakumeetako askok debekaturik zuten patiora irtetea. Zapatariko presondegian 400 lagun baino gehiago zeuden giltzapeturik, gehienak nahiko zaharrak eta prozesatu gabe. San Joséko kartzelan 40 emakume zeuden, gehienak gaixorik edo erditzeko zorian. Deskribatzen duen sasoirako itxita zeuden kartzelatzat erabilitako beste egoitza batzuk, Kursaalekoa, Prim kaleko erreketeen presondegia edo Opera kafeko falangistena. Hiriburutik kanpo, 500 emakume zeuden Saturraranen, elkarren gainean eta oso egoera txarrean. Azpeitian ere presoak zeuden, batez ere kanariarrak; baita Tolosan ere, 8 urteko umetxo bat tartean, eta Oñatin eta Eibarreko Armeria eskolan.

      Kartzelen egoeraren deskripzioak erakusten digu noraino heltzen zen egoeraren gogortasuna eta larritasuna; hala izanda ere, zehaztasunetara joz gero, kontraesanak daude iturri batzuen eta besteen artean. Esate baterako, Abellóren datuen arabera, 10 dutxa besterik ez zegoen Ondarretan, eta medikuaren aginduz baino ezin ziren erabili; baina Euzko Jaurlaritzaren iturrien arabera, ez zegoen horrelako baldintzarik dutxak erabiltzeko. Ziegak ez ziren egurasten eta presondegiko sotoetan zeuden gatibu batzuk. Zaindariak hezkuntza handirik jaso gabeak ziren eta langile laguntzaileak delitu arruntengatik preso zeudenak ziren. Janaria ez zen nahikoa eta txarto prestatuta ekartzen zieten. 1937ko uztailetik aurrera ezin izan zuten kanpoko janaririk sartu espetxe barnera, eta kartzelako ekonomatoa zen jakiak eskuratzeko bide bakarra. Gutxitu egin zen presoko gastua eta kartzelako diru-kontuetan ez zen falta izan iruzurra. Lau presok egin zuten beste beren buruarekin. Horietako bat heriotza-zigorrera kondenaturik zegoen eta zainak ebaki zituen; egoera horretan, aulki batera lotu —ez dakigu bizirik zegoen— eta fusilatu egin zuten.

      Tropa frankistek eskualde berriak okupatu ahala, gatibuak hartzen zituzten eta kontzentrazio-eremuetan pilatzen zituzten; behin kondenaturik, kartzeletara eramaten zituzten, eta espetxeetako egoera eta baldintzak okertu egin ziren. Hori ikusita, Euzko Jaurlaritzak plan berezi bat jarri zuen martxan 1939ko apirilaren azkenetan, zein baldintza txarretan bizi ziren euskal presoak ezagutarazteko eta haiekiko elkartasuna suspertzeko herritarren artean. Haien aldeko ekintzak eta etengabeko jarrera pertsonala izatea eskatzen zuten, bereziki karlisten artean. Espetxeetan bizi zituzten baldintza gogorrak zehatz-mehatz agertzeaz gainera, euskal presoek gerran izan zuten jarrera moral eta erlijioso eredugarria azpimarratzea proposatu zuten, eta oro har, kartzelan bertan euskal presoek zuten jokabide zintzoa nabarmentzea, gainera, sarritan, eskuindarren biziak salbatu eta gero^[69].

      Baina, orain arte ere esan dugu, ez ziren izan kartzela ofizialak presoz gainezka egon ziren bakarrak. Falangistek eta karlistek beren kartzelak izan zituzten; bi aipamen, behintzat, baditugu: Donostiako Boulevardeko Opera Kafean egon zen txeka falangista, eta hiri bereko Fuenterrabía kalean egon zen kartzela karlista bat. Ez dakigu zein irizpideren arabera eramaten zituzten atxilotutakoak batera edo beste ra, ezta aukera bakoitzaren ondorioak ere; baina, hala ere, ezin dugu pentsatu “kartzela partikular” bakoitzak funtzionamendu beregaina zuenik. Zorionez, oso garrantzi handiko lekukotza bat dugu José Antonio Primo de Riveraren jarraitzaileen jokabidea ezagutzeko; giltzarria da agintariek bazutela kartzela horien berri baieztatzeko eta haietan egondako zenbait gatiburen izenak ezagutzeko. Lehenago ere aipatu dugun Manuel Gabarain mediku donostiarraren lekukotzaz ari gara. Berak idatzitako liburuan Así asesina Falange: una celda de condenados a muerte en un cuartelillo de Falange Española de San Sebastián^[70], uztailetik urrira arte izan zuen esperientziaren berri ematen digu. Altxamenduaren lehenengo egunetan zauritutakoak sendatzen lagundu zien Gabarainek agintari errepublikarrei, eta irailean utzi zuen Donostia. Behin Zumaiara helduta, ihesean ez jarraitzea erabaki zuen eta egun batzuetan ezkutuan egon ondoren, Donostiara itzuli zen. Hantxe ikusi zuen nola desfilatzen zuten falangistek, eta nola jotzen zituzten atarietako txirrinak etxeetakoak kalera aterarazi eta desfilatzera derrigortzeko —Toledoko Alkazarra askatu zutela ari ziren ospatzen, irailak 28 zituen—.

      Egoeraren larritasunari neurria hartuta, Usurbilgo buruko gaixoentzako egoitzara sartu zuen bere burua, baina hurrengo egunean atxilotu zuten Juan Aizpurua Donostiako Falangeko buruak eta falangista-talde batek «para ser puesto a disposición de la autoridad gubernativa». Hasieran, Círculo Easonense-n zegoen Falangeko kuartel nagusira eramatea pentsatu bazuten ere, Boulevardeko Opera Kafeko kuartelera eraman zuten. Izena hartu zioten, haren maletak gorde, katxeatu eta sotoan itxi zuten, Mendabiako nafar talde bat zuela zaintze-lanetan. Beste hamar gizaseme eta emakume bat egon ziren Gabarainekin batera. Bere ustez, horietako zazpi —emakumea barne— hil egin zituzten^[71]. Beste preso-talde bat egon zen pilatuta lehenengo pisuan, baina, entzun zuenaren arabera, aske uzteko ziren horiek. Ez da aipatzen zein irizpideren arabera atxilotzen, askatzen edo hiltzen ziren presoak, ez eta nork ematen zituen aginduak ere, txekaren arduradunek, Falangeko buruzagi politikoek edo agintari ofizialek. Donostiako prokuradore oso ezagun bat zen kartzelako burua, eta «un tal Manterola, industrial electricista cojo, hombre de gran crueldad que golpeaba a los presos» izan zen galdeketen arduraduna. Erabat debekaturik zeukaten presoek elkarrekin komunikatzea, baina hala ere hitz egin zuten, eta, are gehiago, diru truke zaindariek jana eta edana eramatea ere lortu zuten. Gabarainen iritziz, falangistek egunero atxilotzen zuten jendea, alde batetik beren burua zuritzeko, eta bestetik sadismoa asetzeko. Izan ere, arerioak asmatu behar zituzten, zuten herrari erantzuteko eta hiriko egonaldiari arrazoi bat emateko, etsai nagusi garrantzitsuenek utzia baitzuten hiria, eta frontean gertatzen zen borroka, «en los frentes se batía el cobre» esaldiak adierazten duen bezala. Gutxi gorabehera, urriaren letik 12ra bitartean egon zen atxilotuta medikua —berak esan zuenez, hilketa handienak gertatu baino lehen—, Psikologiaz zuen ezagutza aprobetxatuz, “eroarena egin” eta Santa Agedako erietxe psikiatrikora eramatea lortu zuen, eta hortik egin zuen alde errepublikarren lerroetara^[72].

      Hiru arrazoirengatik azpimarratu behar da Gabarainen lanaren garrantzia. Lehenengo eta behin, txeka falangista bat ezagutzeko dugun lekukotza zuzena eskaintzen digu. Oso antzeko argibideak ematen dituzte errepublikarren aldean jasan behar izan zituztenek atxiloketak, txeka komunistetan edo anarkistetan. Bigarren arrazoia “polizia” falangistak Gipuzkoan izan zuen jokabidea ezagutzeko ematen digun aukera da. Testigantza honek erakusten du nolako erraztasunaz eta zigorren beldurrik gabe mugitzen ziren poliziak, eta nola irizpide finkorik gabe erabakitzen zuten atxilotuen etorkizuna, agintarien esku utzi, beren ziegetara eraman, askatu edo hil. Azkenik, ia pasadizo moduan kontatzen du 61. orrialdean: «una noche apareció un alférez de artillería, Prado, un abogado joven, que frecuentaba la tertulia del café Madrid». Gertakizun horrek datu adierazgarri bat eskaintzen digu falangisten eta agintari militarren ekintzak lotzeko. Ia ziurtasun osoz esan dezakegu aipatutako alfereza Agustín Prado abokatu donostiarra izan zela, Llamas komandantea presidente zuen Epaitegi Bereziko idazkaria —geroago ere ikusiko dugu Hernaniko gertaeretan izan zuen protagonismoa Llamasek—. Txeka falangistan Prado egoteak frogatzen du agintariek egoitza ofizialetatik kanpo gertatzen zenaren berri ere bazutela, eta ez duela zentzurik indarkeria autonomoaz hitz egiteak; zapalkuntza-sistema egituratua eta jerarkikoa zela pentsatzea da zuzenena.

 

 

Gerra-kontseiluak

 

      Agintari militar frankistek argitaraturiko dekretuek oso garbi adierazten zuten zein prozedura jarraitu behar zen atxilotuekin: Justizia Militarreko 3. tratatuko 19. tituluaren arabera, gatibu guztiak epaitu behar ziren gerra-kontseilu guztiz sumarioetan. Beraz, ez zen beharrezkoa «que el reo sea sorprendido “in fraganti” ni que la pena a imponerse sea la de muerte o perpetua» (BO-JDN, 1936ko irailaren 4koa). Sarritan sumario bakar bat erabiltzen zen bat baino gehiago epaitzeko, nahiz eta haien artean ez izan harremanik. Historialari gehienak ados daude prozedura horren helburua zehaztean: ahalik eta azkarren jokatzeko modua izaten zen, eta presoaren eskubide gehienak ukatzen ziren, denak ez baziren. Esate baterako, Miguel Cabanellasek esan zuen (1975, 862-863) egunen batean gerra-kontseiluak errebisatuz gero, “paseoek” berek baino gehiago izutuko dutela gerra-kontseiluetako kondenek; izan ere, lege itxurapean egindako hilketak izan ziren, «porque estos últimos, en la conciencia de todos, fueron con justicia calificados como asesinatos, de viles asesinatos si se quiere; pero aquellas condenas tuvieron, además de la vileza del asesinato, la premeditación de cubrir la forma con una apariencia de legalidad».

      Deklarazioa hartu ondoren, Instrukzioa Plenariora pasatzen zen, Aginte Militarraren bitartez, edo, egonez gero, Auditorearen dekretu bidez (BOE, 1936ko irailak 4). Nahiz eta lege-arloko heziketarik ez izan, armadako nagusi eta ofizial guztiek bete zezaketen epailearen, idazkariaren edo defendatzailearen kargua gerra-kontseiluetan. Fiskalak zigorra eskatzeko erabiltzen zituen akusazioek salaketaren baten zuten oinarria (oso ahula gehienetan), edo presoa bizi zen herriko botere faktikoek (udala, parrokoa, guardiazibila, erreketeak, Falangea...) bidalitako txostenetan. Abokatu defendatzailea ere militarra izaten zen, baina epaileak baino graduazio baxuagokoa; “ofiziozko abokatua”, gehienetan, defendatuaren alde egiteko inolako interesik gabe, errukitasuna eskatzera mugatzen zen bere zeregina. Epailea bat etortzen zen fiskalak eskaturiko zigorrarekin eta Kode Militarra aplikatzen zen; ez da ahaztu behar Gerra Egoera aldarrikaturik zegoela, eta heriotza-zigorra zela sarritan ematen zen sententzia.

      Seigarren Dibisioko Gerrako Auditoreari bidaltzen zitzaion ebazpena Burgosera, eta horrek, zenbait tramite formal bete ostean, zegokion agintari militarrari ematen zion txostena, De Benito jeneralari, hain zuzen, 6. Dibisio Organikoko burua orduan. Erakunde horrek hartu izana adierazi ondoren (Francoren “enterado” famatua), auditoreari itzultzen zitzaion kausa, De Benito jeneralaren onespenarekin, eta bide hori eginda sententziak ez zuen bueltarik. Orduan, epaile instruktoreari bidaltzen zion kausa-auditoreak, zigorra bete zedin. Agintari militarrak, auditorea eta gerra-kontseiluko sententzia ez zetozenean bat, Defentsa Nazionaleko Juntaren eskuetan geratzen zen azken erabakia.

      Baina, ez zen ia inoiz bete teoria, are gutxiago gerra-kontseiluak ugaritu zirenean. Federico Zabala Allende abertzale bilbotarra preso egon zen exiliatu ondoren, eta justizia frankistari buruzko zenbait eskuizkribu idatzi zituen; behin baino gehiagotan azpimarratu zuen gehienetan ez zuela inolako aukerarik akusatuak bere defentsa egiteko. Honela adierazi zuen: «¿Cómo se iban a oír esos descargos en juicios de treinta a cuarenta reos que duraban tres cuartos de hora y en que los reos hasta el momento del juicio no habían sido interrogados y ni ellos ni sus defensores sabían de qué se les iba acusar?». Zabalaren eskuetara iritsi zen egile ezezagun baten idazki batean —legalki argitaratua Espainian— argi eta garbi esaten zen zein izan zen epaileen jokabidea «justa allegata et probata, sino ex informata conscientia, sistema peligroso, más legalmente admisible y admitido en circunstancias excepcionales», eta nola eman ziren sententziak, «Que siempre las sentencias no estu vieron tan justificadas, que en la sustancia y en modo hubiera precipitación, en algunos sinceramente lo creemos»^[73].

      Donostian egin ziren gerra-kontseilu guztiak, gehienak Loiolako kuarteletan. Tartean delitu zibil batzuk egon baziren ere, akusatu gehienei neurri ezberdinean matxinatzea, laguntzea edo oldartzea leporatzen zitzaien. Hasierako epaile mlihtarretariko bat infanteriako komandante erretiratu bat izan zen, Manuel Bartolomé Udave; Donostia okupatu zutenean bertan zegoenez, Gobernadore Militarrari eskaini zion bere burura behar zenerako, eta orduan Lehenengo Epaile Militar izendatu zuten. 1937ko otsailaren 27ra arte bete zuen kargua, eta data horretan utzi zuen postua Bizkaiko ofentsiban parte hartuko zuen talde baten buru izateko^[74]. Paseoei buruzko inolako agiririk aurkitzea ezinezkoa da, baina gerra-kontseiluei dagokienez, dokumentazio ugari aurki daiteke artxibo militarretan eta, horrez gainera, sasoi hartako prentsan ere agertzen ziren gaia jorratzen zuten albisteak. Horren haritik, azaroaren 1eko La Voz de Españan gerra-kontseilurako dei bat agertu zen. komandantzia militarraren aginduz, Loiolako Ingeniarien kuartelean egingo zen gerra-kontseilua, Leocadio Quijano koronela buru zela eta bertan epaituko ziren ustezko matxinada militarra leporatuta, honako zibil hauek «Lucio Gómez Crespo, José Mancisidor Ibarguren y Anselmo Cid Diez y otros». Gainera zehatz-mehatz agertu zen egunkarian zein izango ziren tribunaleko kideak (guztiak kapitainak), eta zein defentsaz arduratuko ziren ofizialak (bi teniente eta alferez bat). Egunkariko ale berean agertu ziren kapitain bat eta bi alferez laguntzaile epaitu ziren beste bi gerra-kontseilu: «Un piquete compuesto por una sección de ingenieros, al mando de un oficial, se hallaba a disposición del Excmo. Señor Presidente». Egunkari bereko irailaren 11ko alean, Foru Aldundiko batzar-areto nagusian egin zen gerra-kontseilu berezi samar baten laburpena agertu zen; izan ere, Loiolako kuarteletan errenditu ziren militarren aurkako epaiketan parte hartu zuten militar erretiratuak izan ziren akusatuak oraingoan, beren bizia errespetatzearen truke entregatu zutenak beren buruak. Rodríguez de la Rivera jenerala izan zen gerra-kontseiluko presidentea, eta jeneralek eta koronelek osatu zuten mahaia. Nahiz eta sententzia eman baino lehenago itxi egunkaria eta hurrengo egunean agertu ez, kazetariak sumatzen zuen 12 eta 14 urte bitarteko kartzela-zigorra izango zutela.

      Dena den, gerra-kontseiluei buruzko informazio publikoa eta ofiziala eskasa izan arren, beste lurralde batzuetan bezala, Gipuzkoan ere gertatzen zenaren jakinaren gainean zeuden herritarrak. Denborak ahanztura ekarri badu ere, harrigarria da ikustea zein ongi zekiten herritar gehienek nork hiltzen zuen eta ñor hiltzen zuten (Vega Sombría, 2005, 93). Hori ulertzeko, ezin da ahaztu publikoak zirela gerra-kontseiluak, eta ikusleak joan zitezkeela, eta joan ere egiten ziren. Bestalde, epaiketak egiten ziren bitartean zaintza-lanetan aritzen ziren soldaduak gipuzkoarrak ziren. Horren adibidea dugu lau Zapiraindarren aurkako gerra-kontseiluko egunean, Loiolako kuarteleko sarrera-ateko guardia egiten lehengusu bat egon izana.

      Salbador Zapirainen kontakizunei esker dakigu nola bizi zitekeen gerra-kontseilu bat, betiere akusatuaren ikuspuntutik. Bailaren bukaera aldera hasi ziren prestatzen epaiketa, eta Andoaingo 11 herritarren ostean, Errenteriako zapiraindarrak izan ziren Justizia Militarreko Rodearen arabera epaituriko lehenak. Egun batzuk atzeratu ziren tramiteak, izan ere, ez errenteriarrek, ez eta andoaindarrek ere gazteleraz hitz egiteko erraztasun handirik ez zutenez, itzultzailea behar zuten. Komandante zahar eta gaixo batek egin zien lehenengo galdeketa, baina erakutsi zuen zurruntasuna eta gogortasuna ez zetozen bat haren osasun-egoerarekin. Bakarreko ziegetan egon ziren inkomunikaturik akusatuak eta galdeketak ere banan-banan egin zitzaizkien. Hasierako akusazioez gain, Pasai Antxoko Campsako biltegietan zaintza-lanak egin izana leporatu zitzaien. Kontuan izan behar da biltegi horietako ahalik eta gasolina gehiena Bilbora eraman zela Irun galdu zenean, baina, hala ere, stock handia geratu zen eta ezkertiarrek su eman nahi zioten. Nazionalistak ez zeuden ados irtenbide horrekin eta biltegien ingurua hartu eta zaindu egin zuten, gau eta egun. Erretiratzeko agindua eman ondoren ere bertan jarraitu zuten zenbait jeltzalek irailaren 13ko goizera arte, eta horrela saihestu zuten erretzeko hiru saio (Gamboa-Larronde, 2006,95). Baina zapiraindarren jarrerak ez zien zirkinik eragin agintari militarrei, errepublika-garaian zenbaiti ihes egiten lagundu zietela jakinda ere. Altxamenduaren aurkako milizia “gorrietan” parte hartu izana eta etxean polbora pilatu izana leporatzea izan ziren agintari militarren ardura bakarra. Anaietako bik, Antoniok eta José Ramonek hain zuzen, onartu egin zuten eskopetak izan zituztela zaintza-lanetan ari zirela; Salbadorrek eta nagusiak, aldiz, makilak baino ez zituztela erabili esan zuten. Deklarazio horiek eginda, laurak geratu ziren prozesaturik epaiaren zain. Egoera horretan abantada bat zuten: Gerra Jurisdikzioaren bitartez bideraturiko sumario batean sartuta egoteak nolabaiteko babesa ematen zieten presoei paseoei zegokienez, nahiz eta erabateko segurtasuna ez izan. Handik egun gutxira, fiskalaren eskaeraren berri eman zitzaien (antza, Burgosetik bidali zen). heriotza-zigorra eta bizi bitarteko kartzela.

      Urriaren 18an egin zen gerra-kontseilua. Errenteriako agintariak beraien alde agertzeko saiatu baziren ere, ez zuten ezer lortu Zapiraindarrek eta defentsaz arduratzen zen kapitain zahar baino ez zuten izan “aldeko” —prozesua hasi baino minutu batzuk lehenago egin zuten hitz “defentsarekin”—. Ofizial ezagun bat proposatu zuten defentsa-lanetarako, baina zeregin horretarako Irundik Donostiara joatea ezinezkoa zela argudiatuz ezezkoa eman zitzaien. Epaiketako aretoan, tribunala, fiskala, bi lekuko eta horiez gainera, militarrek eskainitako ikuskizunera gustura asko joan ziren zenbait pertsona egon ziren. Lau anaientzako heriotza-zigorra eskatu zuen fiskalak, eta galdeketa txiki bat baino ez zuen egin defendatzaileak. Bukatuta, Ondarretako kartzelara itzuli ziren, eta egun batzuk behar izan ziren sententziaren berri izateko. Tarte horretan, epaitutako andoaindarretatik lau fusilatu zituzten espetxeko patioan bertan goizalde batean. Azkenik, urriaren 27tik 28ra arteko gauean komunikatu zitzaien Burgosetik heldutako sententzia prozesatuei eta aretoan zeuden entzule morbosoei (gauerdiko hamabiak jota zeuden). Antonio eta José Ramón Zapirainek heriotza-zigorra jaso zuten. Beste bi anaiek bizi bitarteko kartzela. Lehenengo kondena hurrengo egunean bertan bete zen, espetxean bertan, San Juan Tadeo eta San Simón egunean. Hil baino lehen, gutun hunkigarri bat idatzi zion aitari José Ramonek, non bere fede katolikoa berresten zuen^[75]:

 

      Nere aita ta anai maiteak:

      Gu ola iltzea naiko zuan gure Jaungoiko maiteak.

      Zuei ere dicha on bat dizutela eman Virgiña grasias beteak. Gure odolarekin garbi ditzala gure munduko kalteak. Agur egiten dizuet nere aita ta munduko lagunak. Bukatu dira kontatutako egunak.

      Munduan ez dira danentzat olako portunak.

      Emengoak utzi ta zeruan eitera noa ezagunak.

      Nere azkeneko agur ederra, aita, Juan José, Saturnino, Joaquín, Salvador, Juan Cruz, Manuel, José Mari.

      Gorantziak. Zerurarte.

      Ondo bizi eta beti catoliko onak bezela, euskotar zintzoak bezela, Gure ama Elisaren alde egin.

 

      Handik gutxira, Iruñeko San Cristóbal kartzelara eraman zuten Salbador Zapirain. Lau urtean zehar hantxe bizitakoa kontatu zuen Zigorpean liburuan (Auspoa, 1985), narratibako bere beste lanetako bat.

      Zenbat lagun hil ziren Gipuzkoan errepresio-mota honen ondorioz? Kapitulu honen sarreran adierazi dugunez, ikerketen gaur egungo egoera kontuan hartuta, ezin da erantzun zehatzik eman, ezta behin betiko izango dena ere. Orain arte Pedro Barruso izan da zuhurrena zifrak ematean, eta beti azpimarratu du dokumentazio berria agertu ahala alda daitezkeela emandako kopuruak. Haren arabera, 1936ko udatik 1945eko uztailera bitartean, 639 lagun kondenatu zuten heriotza-zigorrera eta horietatik 485 hil zituzten. Ehunka hildako aipatzen ziren zurrumurruetan, Hernani eta Oiartzuni zegokienez, baina Barrusok dio ez zirela 500etik gora izan guztira (2005, 121). Egañak, bere aldetik, zifra altuagoak eman ditu: 1.000 eta 1.100en artean hil zituztela esan izan du, baina ez du zehaztu zenbat hil zituzten gerra-kontseiluetako sententziak betetzeko eta zenbat paseoetan.

      Gipuzkoako agintariek ez zuten behar izan Ordena Publikoko Junta formalki sortzea zapalkuntza-politika zorrozteko. Exekuzioek izan zuten erritmo-aldaketak garbi erakusten du zein izan zen errepresioaren politika berria; izan ere, Cabanellas jenerala (Defentsako Junta Nazionaleko presidentea) Donostian izan zen irailaren 20an eta urriaren 7an heldu zen Arellano eta egun horietatik aurrera asko areagotu ziren exekuzioak. Frantziako kontsularen txosten baten arabera, gogortasun handiagoa eskatu zuen Cabanellasek. Ditugun datuen zehaztasun falta eragozpena baino ez da baieztapen biribilak egiteko, baina nabarmena da nondik nora aldatu zen jokabidea. Egañaren datuei jarraiki, 150en bat lagun exekutatu zituzten uztailaren eta irailaren bitartean, tropak Beasainen, Oiartzunen eta Tolosan sartu zirenean gertatu ziren hilketetako asko. Baina, urrian bertan bakarrik, hilaren 9tik aurrera, ordura arte bezain beste gipuzkoar hil zituzten, gehienak Hernanin. Askoz gutxiago izan ziren exekuzioak azaroan, 80-90 lagun inguru, baina oraingoan Oiartzunen gertatu ziren gehienak. Abenduan ere gutxitu egin ziren hildakoak, 25en bat, beharbada Eguberriak zirelako, eta Francok agindutako xedapen berriei esker. 1937ko lehenengo hilabeteetan nolabaiteko lasaitasuna bizi izan zen, hilean hamarren bat hil baitzituzten, eta tropak Bizkaian aurrerantz egin ahala, martxoaren bukaera aldera, berriz egin zuten gora exekuzioek, baina gehiago ez ziren izan inoiz hilean 30 exekuzio baino gehiago.

      Ondorengo grafikoak erakusten digu nola “baretu” zen militar matxinoen errepresio-politika: 1936ko urrian heriotza-zigorrarekin zigortzen ziren delituak, bi urte geroago, sei hilabeteko kartzelaldiarekin zigortzekoak izan zitezkeen. Kasu askotan, heriotza-zigorren ordez kartzelako egonaldi luzeak bete behar izan zituzten. Baina horrek ere ondorio okerrak izan zituen, gainezka bete baitziren espetxeak. Egoera horri aurre egiteko, 1940tik aurrera, presoak aske uzteko edo kartzelako egonaldia laburtzeko barkamen-erabakiak hartzen hasi ziren; esate baterako, hamabi urteko kondena lau urte barruan egonda bete zitekeen. Horrela uler dezakegu nola urritu ziren zenbait presoren hasierako kondenak. Baina, ezin dugu ahaztu hasierako errepresioaren gogortasuna eta ankerkeria, ez eta zer baldintza okerretan bizi izan ziren kartzeletan, sarritan bertan hiltzeraino. Eta, itzalean lotuta eduki beharrean kanpoan lotu zituzten herritarrak. Pentsa daitekeen kontrolik gogorrena, politikoa, poliziala, soziala eta ekonomikoa, zein baino zem bortitzagoa, jasan behar izan zuten.

 

Fusilatuak 1936-1939

Iturria: Egañaren datuak (1998)

 

 

 

 

[26] Labayru Ikastegiko Agiritegia. Onaindia Fondoa, 16-2.

[27] Segurtasun-indar frankistek bahitu egin zuten txostenaren kopia bat, eta Avilako Archivo General Militar-ean dago. Documentación roja-Gobierno de Euzkadi. Arm. 46-Carp. 9- Leg. 59- Datos numéricos de la persecución de Euzkadi, Abril 1938.

[28] “En los frentes de Guipúzcoa”, El Nervión, 1936-9-26.

[29] “Pobre Guipúzcoa”, Euzkadi Roja 58, 1936-11-18.

[30] Segoviaren kasuan, Vega Sombría-k dio % 64,78 exekutatu zituztela legez kanpo eta erregistro zibiletan sartu zituztela.

[31] Euzko Jaurlaritzak 1938an egindako zerrendan, Relación de fusilados en Gipuzkoa y gipuzkoanos fusilados en otros puntos, ordura arte, bestelako zerrendetan agertzen ez ziren izenak argitaratu zituen: Alkain Francisco; Aramburu Jauregui, Hilario; Arana, Encarnación; Arana Zubillaga, Hilario; Arrizabalaga, Bienvenida; Astiz; Berecibar-en Andrea; Echave-ren Andrea; Galdos, Eugenia; Ibarbia; Igartua, Hilario; Madina, José María; Martínez Oztacoz, José; Narvaiza, Ángel; Oñatura, Fermin; Urain Egaña, Hilario; Uriona, José Antonio; Urrutia Zuzuarregui, Esteban; Usobiaga Zabala, Antonio; Vega (telegrafista) eta Zabaleta Zabaleta, Angel.
      Erakunde berak 1940an argitaratutako gehigarrian honako hauek gehitu ziren: Alberdi, E.; Aznar Brianzo, José; Larre, Mariano; Marquina Palacios, Rodrigo; Roa-ren Andrea eta Urain Egaña, Hilario.
      Abertzaletasunaren Agiritegia. GE-12-4.

[32] «... cuando se acaba de conquistar la ciudad de San Sebastián después de la resistencia durísima de los nacional-comunistas: justicia rápida y ejemplar...» (Andrés-Gallego, 2001, doc. 4-20). José Andrés-Gallego eta Antón M. Pazos Gomá kardinalaren eskutitz eta agiriak argitaratzen ari dira azken urte hauetan, 2001etik aurrera.

[33] Ez zen izan Beasain kasu bakarra: «El camino de Irún a Vera se ve lleno de autos que se dirigen a Pamplona, cargados con cosas robadas, el botín de los conquistadores. Los buenos católicos navarros van a Irún en automóvil a ver si pueden quedar con algo» (Baroja, 2005, 83). Mokoroa fraide eskolapioaren esanetan, harrapakinez betetako kamioikadak heltzen ziren Gipuzkoatik Iruñeko zezen-plazara: batzokietan, alderdi politikoen egoitzetan eta etxebizitzetan harrapaturiko altzariak eta ondasunak (Gamboa-Larronde, 2006, 112).

[34] Santiago Macías-ek dio 16 izan zirela hildakoak (Silva-Macías, 2003, 257), baina kopuru zehatza 13 da (Runy, 1938, 23) eta http://www.asociacionrepublicanairunesa.org [2006-12-27],

[35] “Ce qui racontent les Guipuzkoans expulses”, Euzko Deya 29, 1937-3-7.

[36] Esku gogorraren aipamena, Gil Andrés, 2006, 146. Iribarrenen lana 1937, 210-211. Liburu horri buruz, Iribarren, 1944.

[37] “Nosotros”, La voz de España, 1936-9-15.

[38] AGMAV, C. 72, 13.

[39] Zabaletak dio gerra amaituta, atxilotuetako batekin egin zuela topo Donostian.”Gerra zibila hasi zela 70 urte”, Goierritarra 305, 2006-7-21.

[40] Gerrako Junta Carlistaren Informazio Bulegoan lan egiten zuten bi errekete trafiko-istripuan hil ziren, Elgoibarretik bueltan zihoazela, bata informazioa eramatera joan ondoren. La Voz de España, 1936-12-8.

[41] AGA. Polizia-txostenak.

[42] AGMA. ZN 2/41. Barrusok aipatua, 2005, 126.

[43] “Comisaría de guerra de Guipúzcoa”, La Voz de España, 1936-9-18.

[44] Archivo Militar Intermedio de El Ferrol. Expedientes 10007. Gure esker ona Aranzadi Zientzia Elkarteari, gure esku uzteagatik txostenaren kopia bat.

[45] La Voz de España, 1936-12-20.

[46] Berruezo, 1989, 122.

[47] AGA, 08 0.1.05 44/3910.

[48] Abuztuaren 22an, Zortzigarren Dibisioko Estatu Nagusira bidali zuen telegrama bat Molak, debekatuz «de forma terminante que falangistas o similares practiquen detenciones sin orden escrita (geuk azpimarraturik) y cometan actos de violencia». Mezuaren helburua edozein izanik ere (kontrolik gabeko exekuzio sumarioak amaitzea edo ongi geratzeko adierazpen bat, besterik gabe), aurrera jarraitu zuten legez kanpoko fusilatzeak Iparraldeko Armadaren menpe zeuden eskualdeetan (Vega Sombría, 2005, 258). Donostian ere, antzeko oharrak argitaratu zituzten erreketeek eta falangistek 1936ko irailaren 18an.

[49] La Voz de España, 1936-10-20.

[50] La Voz de España, 1936-11-1.

[51] Juntako agiriak ez dira agertzen inolako artxibo publikoetan.

[52] AGMS II, GCI-33.

[53] AHN, Gobernación B-48936.

[54] “Comment les rebelles pretendent ruiner le peuple basque”, Eazko Deya 95, 1937-2-13.

[55] Abertzaletasunaren Agiritegia. EBB 278-1.

[56] Abertzaletasunaren Agiritegia. GE 496-2.

[57] La Voz de España, 1936-9-22.

[58] Ramón Sierra Bustamantek ere ideia bera errepikatu zuen (1941, 174).

[59] Román Oyarzun, “El nacionalismo vasco. Envenenamiento espiritual”, La Voz de España, 1936-10-21.

[60] Abertzaletasunaren Agiritegia. GE, K. 000 13 C-1.

[61] AHN, Gobernación 68031.

[62] AHN, Gobernación 53042.

[63] Salbuespenetako bat: Vega Sombría-ren “La vida en las prisiones de Franco”, in Molinero 2003, 192-194.

[64] A. Cenarro: “La institucionalización del universo penitenciario franquista”, in Molinero, 2003, 135.

[65] Cenarro, Ibidem, 149.

[66] Loiolako Artxibo Historikoa. Dosier pertsonalak.

[67] Ziur aski Loiolan egindako sermoia izango da, Iturraldek deskribatzen dituen ondorioak izan zituena (1978, 461-462).

[68] Abertzaletasunaren Agiritegia. GE, 408-1.

[69] Archives Nationales. París F/7 14743.

[70] Gutxienez bi argitalpen daude: bata Parisen Editorial España-k argitaratuta, datarik gabea, eta bestea —guk erabilitakoa— Pampa etxeak Buenos Airesen 1938an argitaratua.

[71] Honako hauek dira Gabarainekin batera egon ziren presoetako batzuk: Cayetano Ferrero, Atotxako Cayetano tabernaren jabea, lerrouxista; San Vicente abizeneko 33 urteko gizaseme bat, Guetaria kalean enplegatua; Fulgencio Frechilla, Ategorrietakoa, elektrikaria, urriaren 15ean hil zuten; Zabaleta abizeneko 27 urteko gazte bat, anaiek ihes egin zutelako atxilotua; bi kale-garbitzaile, hirian geratu ziren bakarrak, bat Tafallakoa zen (beharbada, ziur aski, Filiberto Ciriza González izango zen, urriaren 13an fusilatua); Compañía de Ferrocarriles del Norte-ko peoi bat, Blázquez abizenekoa, ustez, hil egin zuten; eta Alde Zaharreko Gastón izeneko tabernari bat, kataluniarra edo valentziarra, gorriei zerbitzeagatik atxilotua. Gabarain txekan egon zen bitartean hiru baino ez ziren bizirik geratu (Gabarain, 1938, 65).

[72] Behin Bilbora helduta, Euzko Jaurlaritzaren Osasun Sailarekin egin zuen lan, eta zenbait artikulu argitaratu zituen komunisten prentsan. Gijón erori arte jarraitu zuen Iparraldeko Frontean.

[73] Abertzaletasunaren Agiritegia. Federico Zabala Fondoa 006, c. 10.

[74] AGMS II, GCB-185.

[75] Labayru Ikastegiko Agiritegia. Onaindia Fondoa, 17. kaxa, 4. karpeta.