—bertsolariak—
JEXUX MARI IRAZU MUÑOA
1972an jaioa Larraulen
IKASKETAK ETA LANA
Filosofia eta Gizarte Antropologiako lizentziaduna.
Hernaniko Kronika egunkariaren sortzaileetakoa, kazetari lanetan aritua da bertan.
Bertsoa.com Bertso Plaza Digitalaren sortzailea.
ETXEKO GIROTIK
Etxeko giroari esker abiatu nintzen bertso munduan. Gurasoek bazuten bertso zaharrak kantatzeko ohitura, eta bertso liburuak ere baziren etxean. Pello Errotaren bertsoak irakurri, ikasi eta kantatzen nituen umetan. 12-13 urterekin-edo neureak moldatzen hasi nintzen nola-hala eta eskolan ere zerbait egiten genuen. Nerabezaroan, orduan eskolartekoan eta gazte sariketetan zebiltzanak gogo handiz jarraitzen nituen: Unai Agirre, Jon Maia, Joxe Munduate, Narbarte... eta nire bertsogintza berriz lagunartean joan zen gorpuzten, kuadrillako giroari esker.
TOLOSAKO BERTSO ESKOLAN
18-19 urterekin pentsatu nuen “probatu egin behar diat”. Buruari buelta batzuk eman eta Tolosako bertso eskolara azaldu nintzen. Ez nintzen bertsoa erabat osatzeko gauza baina gogoa bai latza. Tolosan astero biltzen ginen, eta horri esker etxean burua martxan jartzearekin, aldea antzematen hasi nintzen.
Tolosan biltzen ginen Jexux Murua, Jokin Sorozabal, Lezea, Sasiain... Jexux Muruak han izugarrizko lana egin zuen. Asteroko martxaz gain, bertsolari handien (Amuriza, Egaña...) irakaspenak ere jaso ahal izan genituen. Orduko nire gogoari astean behingoa gutxitxo iruditu eta Hernanira ere joatea pentsatu nuen.
HERNANIKO BERTSO ESKOLAN LEHEN EGUNA
Oroitzapena daukat trenaren zain nola nengoen, beldurrez, Hernanin jada bertsotan latz egiten zuen jendea zegoelako, urte askoko eskarmentuarekin. Oso-oso ondo hartu ninduten, hasieratik bat gehiago bezala, eta hori gauza handia da. Bertso-eskolan hasi eta aste gutxira Joxe Mari Mujika “Anatx”-en eskutik hiru-lau plaza egiteko aukera izan nuen, Floridan, Osiñagan eta Santa Barbaran. Poz eta arnas izugarria eman zidan horrek niri. Urte berean Lizardi sariketa etorri zen, nire lehen parte hartzea sariketa batean. Iñaki Zelaia gailendu zen Zarautzen, eta niri bigarren egitea egokitu. Hasi berri batentzat pox handia da hori. Udazken horretan Hernanira etorri nintzen bizitzera eta bertso-eskolako taldearekin harremana sendotuz joan zen. Talde giro horrek asko lagundu zidan bertso mundua pasioz eta gogoz bizitzen.
Ordurako Euskal Herrian barrena jada bertsolari gazte talde sendoa zegoen, bertsolari gazteen eguna egiten zen, gazte jaialdiak zeuden, eta giro horretan murgildu nintzen pixkanaka.
PLAZETAN
1992an Xenpelar irabazita hasi nintzen plazetan gehixeago ibiltzen. Gogoan daukat Jon Maiarekin egin nuela lehen bertso-afari “ofiziala” 1993an Errenterian eta ez ziren motzak izan bertsotan egin genituen 40 minutuak... eta pixkana jaialdiak ere etorri ziren: Algortan gazte jaialdia, Anoetan bertsolari helduekin lehen jaialdia... Oso oroitzapen politeko garaia da. Bertsolari gazteei bereziki lagundu zitzaien garaia izan zela esango nuke, saio, zirkuitu... belaunaldi berriak bazetozen, baina etorkizuna ondo sendotu beharra balego bezala-edo...
Hasierako bide horretan ere bertso-eskolako lana eta lan pertsonalagoa uztartu nituen. Bertso-eskolan ere, geure erara, uste dut talde lanean moldatzen jakin genuela, elkarri gauzak esaten, elkarri zuzentzen, proposamenak egiten... horrek ere asko laguntzen du.
Plazetan hemezortzi urterekin hasi eta hogei pasako ibilia daramat. Bide horretan, mila bertso saiotik gora egina naiz Euskal Herri osoan barrena.
GAZTE SARIKETAK
|
Lizardi saria |
1991 |
Txapeldun ordea |
|
Lizardi saria |
1992 |
Parte-hartzaile |
|
Osinalde saria |
1992 |
Txapeldun ordea eta bertso onenaren saria |
|
Osinalde saria |
1993 |
Finalista eta bertso onenaren saria |
|
Xenpelar saria |
1992 |
Txapeldun |
|
Xenpelar saria |
1992 |
Txapeldun |
|
Hernaniko txapelketa |
1996 |
Parte-hartzaile |
HERNANIKO ESTILOA
Eskola bakoitzak bere arrastoa uzten du eta Hernanikoari nabarmentzen dizkiote bertso estilo “bizia” esaten zaiona, erantzutekoa, hizkuntzarekin jolastia, fina..., baina uste dut saiatzen ginela mamiari ere bere garrantzia ematen, klitxeetatik aurreraxeago joaten, begiradari ere bere pisua ematen... Ezaugarri horiek bertsotan asko estimatzen dituena naiz eta ahal dudan neurrian badarabilzkidana, eta irudipena dut Hernaniko bertso eskolak hasieratik jarri gintuela norabide horretan. Bereziki, norbere posizio ideologiko eta bizitza ereduarekin sintzeroa den bertsogintza dut estimutan. Fintasunaren miresle eta bertso-elkarrizketaren defendatzaile ere banaiz.
TXAPELKETAK
|
Gipuzkoako Txapelketa |
1995 |
Txapeldun orde |
|
Txapelketa Nagusia |
1997 |
Finalean laugarren |
|
Gipuzkoako Herri Arteko Txapelketa |
1999 |
Txapeldun orde (Erniope taldean) |
|
Txapelketa Nagusia |
2001 |
Finalista |
|
Gipuzkoako Txapelketa |
2003 |
Finalista |
|
Txapelketa Nagusia |
2005 |
Finalaurrea |
|
Gipuzkoako Txapelketa |
2007 |
Finalista |
|
Txapelketa Nagusia |
2009 |
Lehen fasea |
|
Gipuzkoako Txapelketa |
2011 |
Finalista |
|
Txapelketa Nagusia |
2013 |
Finalaurrea |
Gazte sariketen ondotik, eta jada plazan lehen pausoak ematen hasita 1995eko Gipuzkoako Txapelketa etorri zen Bertsogintza aparralditik hozten ari zen garaia zen, telebistarik gabe, eta txapelketa bera zalantzazko formatu zela. Aitor Mendiluzek jantzi zuen txapela eta bigarren gelditu nintzen ni. Sorozabal, Murua, Mendizabal... ziren tartean Hogeita hiru urte bete bernak nituen nik. Gazteak normalean txapelketan haizea alde izaten du. Bertsotan erosoago egiten da bazatozenean, zaudenean baino, eta hasierako bide horren mugarria 1997an etorri zen.
Batez ere, txapelketen jiran ardaztutako gure bertsogintza honetan, jakinekoa da Euskal Herriko Txapelketak paper handia jokatzen duela. Lehen Euskal Herrikora gogotsu joan nintzen ni, prestatuta eta berriaren askatasunarekin Gauzak ondo atera zitzaizkidan eta oso gustura gelditu nintzen egindako lanarekin, bereziki arratsaldeko saioan. Ordukoak dira gerrako bertsoak aitonaren zauriei boteak... Txapelketako tentsioa ere ezagutu nuen final hartan, erdi-kanpotik: bertsolari handi bat, oholtzan, ur basoa hartu eta ostera lurrean uzten ikusi nuen. Eskuak dardar egiten zion eta ezin izan zuen basoa ahora eraman.
Txapelketa hartako lanak eta emaitzak plazaz plazako atea parez pare ireki zidan: 120 plazatik gora urtean, ardura Euskal Herria ezagutzea... 25 urterekin bertsolaritza zen nire dedikazio nagusia. Neurria jarri beharra ere sumatu nuen, urtebete beranduago Ingalaterrara joan nintzen hilabetetarako, ingelesa ikasteko aitzakian.
1999an Gipuzkoako Herriartekoa egin zen. Bertsozale Elkartean bete-betean nenbilen ni, Euskal Herriko eta Gipuzkoako zuzendaritza kide nintzen. Bertsolari gisa eta Elkartetik proiektuaren bultzatzaile gisa bizi izan nuen txapelketa hura bertsogintzaren mugimendu osoa bildu eta artikulatzen asmatu zuena. Orduan Hernanin jende asko zen eta Erniopeko taldean atera nintzen, Txomin Garmendia, Amaia Agirre eta Aitor Usandizagarekin. Gipuzkoako bertsolaritzari izugarri eman zion bezala, ez dakit Hernanikoari mesede gehiegi egin ote zion. Jende asko zela eta, gune bakarreko dinamika hirutan banatu zen, hiru talderen bueltan, eta luzera horrek bere arrastoa utzi duelakoan nago.
2001eko Euskal Herriko Txapelketan jada ez nintzen zetorrena. Hogeita bederatzi urte, gaztea baina bide zerbait egina. Zetorrena baino, nengoena nintzen ni ere, ardurak hartzea zegokion belaunaldiko kide. Finalean sartzea lortu nuen eta aurrekoan beste gozatu ez, goizeko saioarekin eta batez ere bakarka egindako bi lanekin oso gustura gelditu nintzen.
Geroztik, esan liteke txapelketan erabat neurerik eman ezinda bezala ibili izan naizela. Gipuzkoako 2011koa salbu. Landu nahi izan ditudan aspektuetan eta edukietan ere agian zorte gehiegirik ere ez dut izan. Plazan aldiz, urte horietan denetan dezente ibili izan naiz eta oso gustura. Alde batera, badut pena txiki bat 1997ko jauzia beste era batera ez bideratu (ahal?) izana, bertsoari denbora gehiago ez eskainia, gehiago ez landua. Zenbaitek besterik pentsa lezakeen arren, ikasle garaietan izan ezik, lan dedikazio aldetik ez dut bertsoa inoiz nire dedikazio eremu nagusi izan.
2011ko Gipuzkoako Txapelketako finala, Donostiako Ilunben.
Iturria: http://villabona-aiztondo.hitza.info
BERTSO PAPER LEHIAKETAK
|
Leioako bertso-paper lehiaketa |
1993 |
1. saria |
15 urtetik |
|
On Manuel Lekuona |
1997 |
2. saria |
16 urtetik |
|
Zapirain anaiak |
1997 |
2. saria |
19 urtetik |
Bertso jarriena ere oso lan polita da, bat-batean dabilenarentzat bihurri ere gertatzen dena, paperak beldur puntu bat gehiago eransten diolako-edo. Beste espresio eremu bat da eta bat-batekoa iristen ez den lekura heltzeko ahalmena du. Hasieran bertsoa lantzeko bide gisa planteatzen nuen, eta gaztetan zenbait sariketetara bidali nituen lanak. Pixkana zentzu propioa eman nion idatzizkoari. Bertso musikatuak kantatu izan ditut Anje Duhalderekin, Mikel Markezekin, Tapia eta Leturiarekin... Kantuen hitzak egin (Kepa Junkera, Sorotan bele, Alaitz eta Maider...) eta bertso emanaldi musikatuak ere egin izan ditut. Txirrita 2006 izan da horietako bat, Txirritaren heriotzaren 70. urteurrenean. Unai Agirre, Joxan Goikoetxea eta hirurok landua, Txirritaren eta geure bertsoez ondua.
Hernaniri dagokionez, Eñaut Agirre eta Xabier Legarretaren “Ai Martin” emanaldirako jarritako bertsoek sortzen didate nostalgia puntu bat, gazteagoak gineneko Hernaniko parranda giroari jarriak...
Bertso jarriekin badut istorio bitxi bat. Ni bertsotan hasi berritan, Asteasun bazen apaiz bat berezi xamarra, eta bertso batzuk jartzea pentsatu nuen. Jarri ere egin nizkion, gaxtea ni eta gordin xamarrak. Nire asmoa zen garai bateko bertso jarrien funtziora bueltatu eta elizaren parean uztea, koxkaren batean, eta handik aurrerako bidea bertsoek beren kasa egitea. Plan guztiak egin nituen, bertso batzuk erdipurdikoak jarri ere bai egiletza disimulatzeko, baina, detaile denak ez nituen kontuan hartu... zer eta amak ikusi. Irakurri zituen suspirio ahotsarekin esan zidan: “Baina motel, ze egin behar duk? Horiek ez dituk ba, inora bidaliko!”. Amak harrapatuta, akabo nire plan sekretuak.
Azken urteetan Argia Astekarian argitaratu ditut bertso jarriak, aktualitateko gai baten bueltan jarriak. Uste dut Argiak asmatu duela formula egokia bertso jarriek gaur egunean ere funtzio sozial bat izan dezaten.
1995-01-06 Hernani jaialdia
Hi, Jexux Mari Irazu, argazkilari famatu bat haiz. Ruandan argazkiak ateratzen ari haizela, bertako mutil koxkor honek (Jon Sarasua) aurre egin dik.
Irazu:
Ruandan zabiltzate
halako peskisan,
ez zinaten egon ez
holako desditxan.
Hona ez naiz etorri
ni turista gisan,
argazkitxo bat utzi,
ez gogorra izan,
munduak bere begi
itsuk zabal ditzan.
J. Sarasua:
Itsuen mundu horrek
nun du memoria?
Argazki bat ote da
gure historia?
Zerua grisa eta
lur dena horia,
nik hexurrak bakarrik,
buru eroria,
zenbaten saltzen dezu
nere hilzoria?
Irazu:
Nere arrazoirikan
sakonena zuk har,
zure argazkiaren
diruik ez det behar,
nik hau ez det egiten
neu aberastear,
zabaldu egin nahi det
nik munduan zehar,
bihotzik gogorrenak
egingo du negar.
J. Sarasua:
Zure jarrera hori
da faltsu askoa,
zure fama seguru
dala txit prestua.
Iruditan ohitzea,
horra arriskua,
zeozer badaukazu
maitasunezkua,
bota kamara eta
luzatu eskua.
Irazu:
Hemen pobre zaudete,
ez argi ta ez su,
eta aurpegi hortan
urrea daukazu.
Gerora izan ez dedin
hainbeste arazu,
argazkia egiten
utzi ezaidazu,
ta nere bi eskuak
zuretzat dituzu.
J. Sarasua:
Azkenean zuriak
esan du nahikoa,
bigundu egin zaizu
bihotzan txokoa.
Detailea izan da
nere gustokoa,
baina gosea daukat
ia erotzekoa,
kamarak ba al dauka
zerbait jatekoa?
Irazu:
Aizu, gauza gehiegi
dago galdetzeke,
mundu honetan jana
ez dago hain merke;
aspaldi hontan zehar
goseak zaudete,
kamararen barnean
jatekorik ote?
Orain ez dauka baina
eduki lezake.
J. Sarasua:
Ez naiz asko fidatzen
promesa hoiekin,
gosez hiltzear nago,
badakizu jakin.
Ezer ez badaukazu
hemendik aldegin,
probetxuzkoa dana
lagaizu gurekin,
ta jateko ez dena
eraman zurekin.
2010ean Gasteizko Artiumen egindako bertso rap emanaldian.
Iturria: http://www.flickr.com
2006-12-30 Hernanin, Bertso-Latako jaialdia
Jexux Mari Irazu eta Sustrai Colina: Zuek biok oso ezagunak zarete Euskal Herrian. Olentzero bana zarete. Denek pentsatzen dute Olentzero bakarra dagoela, baina Zarauzko peajean bat baino gehiago egoten dira. Gaur ere egunak argitu du eta bart bezala zaudete, geldirik, baina behintzat bertsoak kantatuz eguna pasatzen duzue.
S. Colina:
Peaje baten jarri gintuzten
kaikua eta txapela.
Aho ertzean pipa erreaz
ezin zitekeen bestela;
askoren ustez hementxe gaude
bi estatua bezela
eta jendeak pentsatu ohi du
gu obren parte garela.
J.M. Irazu:
Gu obren parte ote geran bai
batek hala nabari du.
Urtea ia azkenetan da
zorionaren testigu
baina ez gera normal-normalak
nahiz izan bi edo hiru
guri jendea pasa ahala
poltsa bete egiten zaigu.
S. Colina:
Eta kotxeak aurretik doaz
igaro eta igaro;
batzuek mantso eta besteak
inoiz baino azkarrago.
Nahiz Olentzero ipintzen duten
Gabonetan aroz aro
aurretik pasa ohi direnentzat
erregalorik ez dago.
J.M. Irazu:
Erregaloa sei euro dira
eta onartu beharko;
bide polita obrarik gabe
Zarauztikan Bilborako.
Lehen hiru ginan orain bi gaude
hementxe gaudenak bapo
Guardia Zibilek eraman zuten
sospetxosoa zalako.
S. Colina:
Sospetxosoa zan bestea ta
eraman zutenez hola
guri borborka jarri zitzaigun
pipa punta ta odola.
Peajeari heldu zaiozu
lagun inondik inola
berriro ere jarri baitute
Guardia Zibilek kontrola.
J.M. Irazu:
Ertzainak ere ibiltzen dira
denetik dago hau marka!
Eta burua altxatu behar
aldamenetik pasata.
Trafiko astuna ze kotxe pila
kolak’e ez dira falta;
guk egunero ikusten degu
erregeen kabalgata.
ETXEBIZITZA HERNANIN
1
Etxebizitza medio
kontuak ez du balio
dena espekulazio.
Bestela ezin jan leizken hitzei
zentzua aldatu zaio:
eskubideai “negozio”
bizitza osoai “prezio”
loteriari “protekzio”.
2
Gastu gutxi hormigoitan
lujoa behe eta goitan
harri politak kantoitan.
Etxe bat behar baldin baduzu
bildu nere arrazoitan
bistak ta euzkia balkoitan
Agustinatako hoitan
merke, 40 milioitan.
3
Etxeetaz hitz egina
askok bat lortu ezina
besteak nahiko ez bina.
Non ote dago tortila honi
buelta ematen dakina?
Frustraziorik haundina
ez al litzakeen berdina
geu promotorak bagina?
4
Ixiltasuna aditzen
zoko iluna argitzen
gauza ez da hor gelditzen
hori egiten utzi zunaren
izena zail da ixiltzen
denak ez dira bizitzen
Mailus eta Las Villasen
Hernani-Beberly Hillsen.
5
Batzuk hiru-lau etxe ta
ez saldu ta ez errenta
beti eskasa errenka.
Sobre dunari jardunagatik
erregu eta arrenka
aukera onak aleka
ta etxe hutsak kaleka
ez hoi libre ez baleka.
[Jexus Mari Irazu, 2003an Joxe Legarretaren omenez
Hernanin egindako bertso-emanaldirako jarriak]