—gaiak—
SAN JOAN ERRONDA
San Joan errondan ateratzen ziren Txirrita, Jose Antonio Goñi “Mandaburu” eta Graxiano Zubeldia. Mandaburu bertsozale amorratua zen, soinua jotzen zuen eta ondoren Txirritak bertsoa bota. Ez dakit Mandaburuk edo Graxianok, silla eramaten zuen. Txirrita baldartu baitzen ba! Sillan eseri eta botatzen omen zuen Txirritak bertsoa. Gure Graxiano honek makila handi bat eramaten omen zuen eta makila kopetari eutsiz jarrita egoten omen zen Txirritak bertsoa bota bitartean! Graxianok ez zuen errondan kantatzen.
[Inaxio Mari Zubeldia]
Beste tokietan Santa Ageda bezperan bezela, Ernani aldean San Juan bezperan ibiltzen dira etxez-etxe kantari eta eskean. Txirrita, berriz, koplaria izaten zan. Bikario eta alkatearen etxeetatik asten omen ziran; gero kontzejalak, beste apaizak, medikua, beterinarioa...
Danen berri ondo zekien bat Txirritaren ondoan joaten zan, bakoitzari zer esan bear zitzaion salatuz. Guk bildu eta emen jarri ditugunak, ez dira danak urte berean boteak izango; baiña ondo aditzera emango dute urtero gau artan nola ibiltzen ziran kopla eta bertsotan.
Zaragueta’renean, urte batean duro bat eman zieten. Urrengoan, berriz, bi pezta. Eta, irugarrenean, Txirritak onela kantatu zuen:
Aurten bi urte durua zan da
joan dan urtean bi pezta,
deskuidatutzen ez baldin banaiz
aurten xentimorik ezta.
Adarraga’renean gizon lodi bat bizi omen zan; eta, balkoira azaldu zalako, kopla au bota zion Txirritak:
Gure bertsoak aitzeagatik
etorri al da berori?
Balkoia xinple egon bear du ta
kontu beraño erori.
Gaberdian, serenoak ixiltzeko esatean:
Kapa-petikan atera digu
urka añako ezpata,
errespetua jarri nai luke
iru arrua ez da-ta.
Urte batean, irurogei ta zazpi urteko gizon bat, ogei ta bi urteko neska batekin ezkondu zan. Neska ori, Enporru esaten ziotenaren alaba zan. Kopla au bota zion gizonari:
Zuk egindako tratuarekin
arritzen dago erriya:
traje zarrari erantsi diye
aurten enporru berriya.
Ernani’ko apaiz bati:
Aurten berorren sermoiarekin
konbertitu da jendia,
astoa ostuta bizi ziranak
entregatuak badia.
Koplatzen ari zirala, neskatxa bat leiatillatik begira zegoan. Txirritak somatu eta au bota zion:
Ez du uste baña nik ikusten det
nola dagoan txut-txutik
kamis utsikan, guri begira,
leiatillaren txulutik.
— Ez, ba! Ez nago kamisa utsik! —esan omen zuen neskatxak asarretuta.
Ona emen mutil aietako batek, Ernani’ko Egañaene’ko Fernando Iturralde’k, kuadrillan Txirritarekin zebillela, gogoan artu eta esan zizkigunak:
Biaramonean meza berria eman bear zuan eta aita ta amaren erdian balkoian zegoan Don Pedro apaizari:
Aita ta ama kristau ondraduk,
semia sazerdotia,
goguak emate’it berarengana
konfesatzera juatia.
Gerora beida egon betandik
astera nua bertatik:
ollo aundi bat ostu izan det
Astigarra’ko bentatik.
Atxukarro apaiza zanari:
Apellidua Atxukarro du,
Don Jerbasio izena,
amaika anima purgatoiotik
ateratako gizona.
Meza-emale azkarra eta
konfesorea jatorra,
goatze’al zaizu noiz saldu nizun
zazpi urteko zekorra?
Uste eztan kasua pranko
arkitutzen da guretzat,
arakiñentzat eztaukat bañan
oraiñ e badet zuretzat.
Kamiñero-kabo izandutako batek duroa eman zien; orduan Txirritak:
Duro eder bat bialdu digu
zimelduba ta onduba,
kamiñero zebillen arte
norbaiti muntan kenduba.
Adarraga’enean sagardoa ta txokolatea saltzen baitzuten, onela kantatu zuan:
Negun sagardo ederra badu,
udaran txokolatia,
oiek badute jendia gober-
natzeko borondatia.
Goiz jeiki eta pasatze’ituzte
mendiak eta basuak,
urrutitik ekartzen dituzte
meriendatzeko usuak.
Beste toki batean, kopla bota eta bota ari zan, baiña limosnarekin etzan iñor ageri; geiago kanta arazi nai zioten nunbait. Ori ikusirik, Txirritak:
Edozein gauza sortutzen dute
kristau eskandalosuak,
eskian gabiltzala igual
esango dute batzuak.
Orduan neskamea azaldu zan diruarekin, eta Txirritak:
Nik bi andregai izandu ditut
panplonesa ta bilbaña,
emandakua artu iten det
eskian ez nabil baña.
Amerikano bati:
Okela suelto izan ezkero
etzait gustatzen arrayik,
zure etxera etorriko naiz
falta badezu morroyik.
Neri gustatutzen zaitena da
beatzik arte oyian,
bañan amabik ingururako
an izango naiz mayian.
Beste indiano bati:
Agidanian ikusiya da
Amerika’ko kortia,
ango urriak pillan dauzka ta
nik e nai nuke partia.
Amerika’tik diru askokin
gizon ederra etorri,
nik ere laister juan biar det
danak ezpaituzu ekarri.
Indiano onen koñata jostuna zan, eta galtzak josteko kantatu zion aurretik, eta gero:
Ze estatura-modua dedan
bialduko’izut tarjeta,
oso aundiyak biarko ditut
baldar-baldarra naiz eta.
Etxe bateko alaba, neskazarra bera, Madriden neskame egoten zan, baiña San Juanak, erriko festak, pasatzera etorria zan, eta ari:
Madrill aldetik ze ideatan
etorri zerade, Rita?
Ernani’n ondo saia zaitia,
soltero dago Txirrita!
Ernani’n bizi zan Goierriko mutilzar bati kantatua:
Etxe onetan izan biar du
goiarriarra morroia,
mutilzartuta egiña dauka
anka-zañetan erdoia.
[Antonio Zavala, Txirrita liburua]
Orain il zan Txirrita ta San Juan eskea ere bai.
[Manuel Uztapide, Lengo egunak gogoan, Auspoa]