—bertsolariak—
ZUBIARRAINDARRAK
ANTONIO ZUBIARRAIN
ETXEKO GIROA
Gure afizioa aitonarengandik (Joxe Miel Otxotorena) eta amonarengandik (Joakina Etxeberria), bietatik jaso dugu. Aitonaren etxean ere denak ziren bertsolariak! Ibiltzen ez zirenak, baina denak bertsolariak. Txirritak bere bertsoan aipatzen duena gure aitona zen: “Joxe Mielek atera digu oso hizketa leuna”.
Aitak gutxixeago egiten zuen bertsotan, baina poliki egiten zuen. Beasaingo Muñagorri baserrikoa zen, orain CAF fabrika dagoen horretan. Enpresak baserria erosi zuenean Epeleko Telleriara etorri zen. Gure amak bertso asko zekizkien, batez ere foruen gainekoak.
Gu zortzi senide ginen, sei anai eta bi arreba. Gehientsuenok egiten genuen bertsotan, arreba gazteenak ere ederki egiten zuen! Bazkalondoan eta afalondoan jarduten ginen bertsotan; gehiena arto zuritzen! Eta ukuiluko lanak egiten ari ginenean ere bai, batek simaurra atera bitartean bertsoa bota eta besteak beste aldetik erantzun... Anaietan plazan gehiena ibili zena, Paulo. Baina gu ere atera ginen.
TOLAREA
Gure etxean tolarea zen. Nola baserri handia zen (ehun gurdikoa!), han bospasei baserriren artean egin zuten tolarea, gero denek sagardoa egiteko. Batean ari ziren sagarra txikitzen (eskuz eragin behar makinari!), bestea simaurra ateratzen ukuiluan, eta bertsoa bota, eta “mekaguen sos, egon hadi pixka bat!” arnasestuka, makina geratu eta arnas hartzen bertsoa botatzeko!
IKUSI NUEN LEHEN PLAZA
Nik lehenbizi ikusi nituenak Ereñozun bertsotan, Txirrita, Saiburu, Errenteriako Telleri-Txiki eta gure anaia Paulo. Horietan ondoena Txirrita ibiltzen zen. Nik 9-10en bat urte izango nituen. Aitak eraman ninduen eskutikan hartuta. Paulo eraman behar zuen Txirritak plazara eta aitak semea ikusi egin nahi ba, eta nik ere mutil koxkorra anaia ikusi nahi...
POLIPASOREN ESKOLA
Fagollagako presa baino pixka-pixka bat aurreraxeago genuen eskola. Hilabetean behin edo horrela joaten ginen. Eskola hartan Polipaso aizkolaria eta elkarrekin ibiltzen ginen. Polipaso txikitan ere handia zen! Gogorra ere bai. Maistra Epele-Etxeberriko alaba zen. Kredoa bidali zigun Migel eta bioi, eta jakin ez. Erdia lardaskatu nuen eta Polipasok batere ez! Kastigatuta jarri gintuen egurra ekartzen, estufari botatzeko. Hura basoan egur txikitzen eta ni egur kargatzen, egun guztia horrela pasa genuen. Eta nik gero beti hala esaten nion: “Hi, Miel! Hik aizkorako afizioa ba al dakik non hartu huen? Ereñozuko eskolan!”
Migel Irazusta Goikoetxea, Polipaso,
1965ean Donostiako Trinitate plazan egindako erakustaldian.
Argazkia: Arturo. Iturria: Auñamendi Entziklopedia.
PLAZAK
Ni Xoxokaraino ere joana naiz bertsotan: Pedro Joxe Mujika “Anatx” izango nuen lagun.
Ereñozuko festetan aritua naiz bertsotan, mutil kozkorretan: Joxe Manuel Ugalde, Nikolas Santakruz, Arriurdinetako Bixente Gorrotxategi eta ni atera ginen. Ba al dakizu zeinek abisu eman zidan? Oialumeko guarda Jabier Barrenetxeak: “Ereñozun kantatu behar duzue!”. “Kantatu?” “Bai! (aita inguruan nuen eta esan zion). “Atrebituko al dira?” Guk San Antonio bezperan kantatu genuen. Eta gero San Antoniotan bertsolari onak ekarri zituzten: Uztapide, Zepai, Saiburu... Nik hamaseiren bat urte izango nituen.
Oiartzungo Altzibarren festak zirela, eta bertsotara propio joan ginen: Ugalde eta ni Hernanitik, eta handik Ostolaiz Mariano “Kattua” eta Lexoti. Zuberoa jatetxea baserria zen lehenago, eta hor. “Tozte Oiartzuna!” esan, eta baita gu joan ere!
Ni bertsotan aritu izan nintzen, baina ez plazetan: Zepairekin, Uztapiderekin, Saibururekin frankotan, Lasarterekin ere bai... Auzokoen artean gehiena ibili zena Paulo zen. Besteok ez genuen hemendik horra joateko korajerik ere! Lau lagun jartzen baziren begira, dar-dar-dar hasten ginen!
Gero utzi egin nuen, Nafarroara alde egin nuen eta. Osaba batekin urte mordoxka egin nituen han. Han berriz jota kantatzen ikasi genuen! Euskaldunik ez zen eta! Denak abizen euskaldunak eta euskararik ez zekiten! Gero etorri eta ostera lehengo martxan, bertso kantari.
LANA
Gerratik Paulo etorri zenean zapatari hasi zen, eta laguna behar zuela eta ni ninduen maitea, eta harekin hasi nintzen. 16 urte izango nituen. Eta jakina da zer gertatzen den: batetik lan egin behar galanki, familia atera egin behar aurrera, eta bertsotan aritzeko komeriak izaten dira. Beno, bertsotarako afizioa badu eta berezkoa badu, tartea beti hartuko du!
1943an, Gure Izarra elkartearen gainean “Centro Republicano” zegoen. Franco sartu zenean errepublikanoek alde egin zuten eta itxita geratu zen. Baimenak eta paperak atera eta bertan guk ireki genuen zapateria. Anaia askotan kanpoan ibiltzen zen, bertsotan, eta niri uzten zidan lana!
Zapatagintzan ere industriak iraultza handia ekarri zuen. Lehen denak neurrira egiten zirenean bazen negozioa, baina gero zaildu egin zen. Paulok esan zidan jubilatu egin behar zuela. Nik pentsatu nuen lantoki bat bilatzea. Amaran gas fabrika zen eta horko zuzendariak hanka bat zuen motzagoa bestea baino, eta takoi bat jarri behar izaten zitzaion. Guk jartzen genion urtetan, eta esan nion anaia jubilatzera zihoala eta ni toki bila ari nintzela... “nik emango dizut lantokia gasean! postu ona gainera!” Eta ona eman zidan, e! Horrela tratua egin genuen: nik hari bizi zen artean zapata takoia neurrira jartzekoa! Azken urteak han egin nituen.
BERTSO JARRIAK
Nik bertso franko jarri ditut. Basarrik Berasategiren bodegara eramaten ninduen. Kuadrilla biltzen ginen: Matxain tokalaria eta abar, eta Basarrik Voz de Españan nire hiru sorta edo atera zituen. Orain ez dut batere bertsorik jartzen. Azkeneko, urrezko ezteiak egin genituenean.
EKOLOGIA
Sail honegatik, gas fabrikako gure nagusiak (Don Manuel Subijana koronela, Villabonako Subijana papelerako nagusia ere bazena. Euskalduna, karlista amorratua) lanpostu hobean jarri ninduen. A ze postu ona, laborategi ondoan, buzo txuria jantzita.
1
Barrengo minak utzi ezinda
jartzera nua bertsuak
inork ikasi nahi baldin baitu
hortxen dijuaz batzuak.
Gure jainkoak eman zaizkigu
oso mendi opatsuak
zuhaitz lerdenak, zelai zabalak
ibaietan arraitxuak
orain begira jarrita berriz
ikusten dira antzuak.
2
Garai batian euskal mendian
ziraden enbor buruak
falta zaizkigu lizar ta intxaur,
gaztain, haritz ta paguak
mendiak soilak otez betiak
ikusten dira leguak
begiratuta ematen digu
negar iteko goguak
hola etziran garai bateko
guraso zaharren fueruak.
3
Ondatu dira itsas ixkinak,
ondatu ditu ibaiak,
falta zaizkigu orain angulak
izokik eta amorraiak
garai batian gure uretan
aukeran ziran arraiak
gure ondorengo gaztientzat
ez datoz egun alaiak
okerrak zuzen nahi baditugu
iritsi dira garaiak.
4
Egun batian goguan daukat
aitona zaharrak ta biak
basora joanda onto beltzekin
bete ginuzen saskiak
pago usuak ezkurrak janez
pilaka izugarriak
adarretatik guri begira
zabiltzan katagorriak
zorro ertzetik korrika nola
aldegin zigun erbiak.
5
Galdu ditugu baso galantak
ehizaren paradisuak
nun dira erbiak eta usuak
birigarro ta zozuak
hoiengana’re iristen dira
ehiztarien erasuak
bistan agertu baino lehenago
hango perdigonazuak
sasi tartetik irten ezinik
hor dabiltzade gaixuak.
6
Zenbat pinudi ondatu ditu
hemen suak eta garrak
izan’e indar hartzen baitute
otiak eta txilarrak
ondorenian leku askotan
etortzen dira negarrak
irabazteko partez galduta
berriro jarri beharrak
gauz hoiek nola izaten diran
badaki baserritarrak.
7
Ibaiak eta mendiak daude
oraintxe errukarriak
gauza bat dago beharrezkoa
urak jartzeko garbiak
mendi maldetan gero aldatu
zuhaitz landare berriak
agintariak hartu ezkero
behar bezela neurriak
mundu guztian ispilu izan
behar luke Euskal Herriak.
Urdaburu.
Iturria: http://www.flickr.com. Argazkia: Montxo.
PERRETXIKOTAN
Hau neroni pasea da, 1981eko urrian. Atera naiz kristoren eguraldiarekin goizean oinez, Urdaburun barrena buelta ematera, perretxikotan. Ez zegoen perretxikorik, zipitzik ere. Baina mendian ibiltzeko gogoa! Sartu zait galerna, haizea eta tximista eta trumoia... eta ni mahuka-hutsik! nora joanik ez, eta nik pasa nituen egun hartan! Azkenean jarri larru-bizik, galtzontziloak bihurritu, galtzak ere bai, eta pagoan zintzilik jarri nituen. Eta Pikoaga-Etxeberriko artzainak harrapatu ninduen! “Joño, Telleri, zer egiten duzu hemen?”. Etxera natorrela, bidean bertsoak jarri nituen, nire amorrazioarekin.
1
Larogeita bateko
agorraren bia
mendi egal batean
nere komeria
trumoi eta tximista
haizia ta euria
non gorde jakin ez ta
ito nindun ia.
2
Bostak eta erditan
ohetikan jaitsi
zazpirak alderako
mendira iritsi
bost orduan bueltaka
eta ezin etsi
nekatu galanki ta
perretxiko gutxi.
3
Perretxiko biltzaile
faltarikan etzan
neroni ere joan nintzan
zerbaiten zalantzan
andria goxatuko
nuen esperantzan
erosi beharko dizkit
Donostiko Bretxan.
4
Mendira juateko
badeu korajia
orporaino jaitsi zait
goizeko kafia
baita sendatu ere
atzoko ajia
mozkorra pasatzeko
a ze parajia!
5
Egun hartan uretik
bagendun aukera
euri zapar galantak
lepotikan behera
hor ibiliak gaude
tximuaren era
bakailuak bezela
beratuak gera.
6
Horra pasadizuak
garbi esan kantuz
ni lehenago pasia
bainaiz eskarmentuz
aterki edo zerbait
hartu pulamentuz
halare Urdaburun
trumoiakin kontuz!