—gaiak—
TXABOLATEGIREN DESAFIOAK
VILLABONAKO DESAFIOA
Ez dira gaurkoak norgeiagokak Euskalerrian. Lenengo notizia XIXgarren gizalditik datorkigu. Bai Iztuetak eta bai Gorosabelek biak aipatzen dute 180 lan izan zan desafioa. Euskalerri guziak ezagutzen duana. Parte artu zuten bertsolariak Juan Ignacio de Zabala, Amezketakoa eta Jose Joaquin de Erroicenea “Txabalategi” Hernanikoa. Apustua bosna ontzako urre (denera 10 ontzako urre). Lekua Billabonako plaza aundia, bi erritatik erdi-bidera zegoana. Garaia, Otsailean karnabal-inguruan. Diotenez lau mila entzule bildu omen ziran (badakizute personen kontaketa oso zaila izaten dala). Edozein modutara jendetza izugarria bildu zala bi bertsolariei entzutera.
Villabonako errebote plazan
jokatu zen ezagutzen den lehen desafioa, 1801ean.
Iturria: http://rastreadordenoticias.com
Juezak: Altamira, Aizarnazabalgo sakristaua, “Txabalategik” aukeratua. Beste aldetik berriz, Zabalak; Juan Ignacio de Iztueta aukeratu zuan (berak dionez) baina erida aundi bat egun aietan egin zuenez, bere ordez “Fernando Amezketarra” eraman zuan. Irugarrena; juez “alderdikeri gabekoa”, “inpartziala” Billabonako alkatea, baina bildurturik edo geiegi ulertzen ez zualako, bere ordezko Tolosako arziprestea aukeratu zuten Jose de Mendizabal oraindik apaiz naiko gaztea baina bertso mundua asko ezagutzen zuana.
Bi koplariak, bi ordu luzetan jardun zuten batak bestea nola menderatuko. Iztuetak dio “Batac besteari asmatu al citzaten itz-gairic nequezenac iriquiaz nondic eta nola alcar naspillatuco zuten aleguiñic andienac eguiten zituztela” (Euskadi aldizkaria, 12 urtarrila).
Txaloen artean bi ordu igaro ondoren garraxika eta oiuka entzuleek erabakia artu zuten: biak berdin-berdin egon zirala.
Jendea pixkat baretu zanean Altamirak, Aizarnazabalgo sakristauak, onela kantatu zuan:
Txabalategi eta
Zabala gaztea
askok deseo zuten
kantuz ikustea.
Atsegin aundietan
geldi da jendea;
bata adinbat egin
bear degu bestea.
Jende guztia txaloka utziaz. Ondoren Fernando Amezketarrak, jeiki, jendearengana urreratu eta onela kantatu zuan:
Ezin gentzake, bada,
beste gauzik egin;
nik goguan naukana,
zuk dezu itzegin.
Utzi bear ditugu
biak berdin-berdin,
Gipuzkoa guziak
ar dezan atsegin.
Tolosako bikario Jaunak epaimaiko lendakari eta juez erabakior bezela kantatu zuan:
Jaunak, mintzo zerate
griña txarrik gabe,
pozkidatu nazute
txit asko, alare;
egia esateko
ipiñiak gaude:
bata bezin bestea
kantari onak daude.
Jendea gustora eta atseginez etxeratu zan, alako desafio ederrik ez zuala aspaldian ikusi eta. Iztuetak dio, bi bertsolarien artean anaitasun luzea izan zutela eta bukatzen du esanaz, Virgilioren Eglogatan berdin gertatu zela Tirsis eta Damon-en artean Platon juez zutelarik.
[Jesus M. Etxezarreta, Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak]
TOLOSAKO DESAFIOA
Tolosa’ko erri leñargitiko batzartar jaunak, 1802’garren urteko iñauteriaren azkenengo arratsaldean, biribillatu zituzten lau itz-neurtulari, Gipuzkoa’n aurki al zitezkean onenak: Zabala, Pernando, Txabalategi eta Altamira, lauak letra bat bakarra ere ezagutzen etzutenak. Plaza zarreko baranda banatara igorik, kantatu zuten arratsalde guzian bi-bitara. Ain atsegintasun aundikoa ta pozkidatsua izandu zan arratsalde gogoangarri ura, ezik, illunduta gero ere, deadarka zeuden entzuleak, aurrera ere kanta eragiteko, eta uste det, baldin eguna zabaldu arterañoko guzian ere ari izandu balira kantari, etzala aldenduko entzuleen artekorik iñor ere.
[Iztueta, Txabolategi Gipuzkoa’ko dantza gogoangarriak]
Iztueta, bolara artan, Tolosa’n zan, bañan kartzelan: 1801’eko abenduaren 6’an preso artu, 18’an Tolosa’ra eraman, eta 1802’eko maiatzaren 11’an Azpeiti’ko kartzelara aldatua. Tolosa’ko saio ori, berriz, 1802’eko «iñauteriaren azkenengo arratsaldean» izan zan. Iztueta bertan zegoalarik, beraz. Garai artan Tolosa’ko kartzela zein tokitan zan, guk beintzat ez dakigun gauza da. Bañan udaletxean baldin bazan, plaza zarrean alegia, etzegoan Iztueta bertsolariengandik urruti; auek «plaza zarreko baranda banatara igorik» kantatu baitzuten. Bearbada, an egongo zan gizarajoa, belarriak erne-erne, illunpe artatik bertsoak entzun naiean. Kontu polita au ere: bertsolariak plazan kantuan, eta aien kronista edo berri-emalea bertsoak espetxetik entzuten...
[Antonio Zavala, Txabolategi, Elkoro eta Leunda bertsolariak]
PASTOR IZUELARI ZIRIKA
Agustin Arruti Larragoien “Pastor Izuela” garai hartako beste bertsolari handietako bat zen, aiarra. Behin Hernanira etorrita bertso hauek kantatu omen zizkioten elkarri Txabolategik eta biak, beste askoren artean seguru asko. Zenbait kontakizunek diote, Hernaniko aberats batek prestatu zuela bi bertsolarien arteko desafioa, Txabolategi Izuela baino hobea zela iritzita. Baina aldi honetan ere onena zein zen erabaki ezinda geratu omen ziren. Hauek dira gorderik dauden bertsoetatik bost (guztiak ez dira elkarren segidakoak), hiru puntuko handian:
Txabolategik:
Aizu Agustin Izuelako
ahuspez lurrean jarririk,
bizkarra ere makurtu zazu
bakartasunez beterik,
admiraturik aurkitutzen naiz
ez dezulako andrerik.
Izuelak:
Jose Joakin, zer egingo det
baldin modurik ez bada?
Lan horregatik korritu ditut
Bizkaia eta Araba,
zure esperantzan egon naiz ta
hazi zaidazu alaba.
Txabolategik:
Nere alabai suerte onen bat
ein al baneza munduan,
egingo diyot enkargu hori
etxera nuan orduan:
ia ezkontzeko pentsamendurik
ote dadukan buruan.
Izuelak:
Hiru osaba Parisen dauzkat
Bonaparteri serbitzen,
haien umiak, zazpi lehengusu
gobernadore Cadizen,
donzellatasun hau zertaño dan
nik ez diyot entenditzen.
Txabolategik:
Gure etxian lau ollo dira
hiruk daukate kiyua,
oilarra berriz haien ondoren
tantaian gora iyua,
adios jaunak beste bat arte
pasa da dibertsiyua.
[Unai Agirre, Hernaniko Urtekaria 2007/08]
PERNANDO TA ZABALARI
Bein Txabalategi ta Ernani’ko beste bertsolari bat, Lekunberri’ko bi bertsolarikin aritu ziran bertsotan. Gero, Ernani’ko bi bertsolari aiek Amezketa’koakin —Pernando zan beren artean— Tolosa’n arkitu ziranean, Ernani ko Txabalategi k bertso au bota zuan:
Pernando ta Zabala
erri batekoak,
badakit zeratela
koplari bapoak.
Ez izanagatikan
zuek añakoak,
gu ere egin ginduzen
zerbait Jaungoikoak.
Lengo apustukoak
Napar-errikoak,
Lekunberri’koak,
etziran pijoak;
askoz obeak gaituk
Ernani’koak.
Entzuleen artean an zegon Ametza, bertsolari onenetakoa, ta Pernando’ri zirika askotan aritzen zana. Txabalategi k amezketarrak nola goratu zituan entzuteak min piskaren bat eman zion Ametza’ri noski. Pernando k arpegian ezagutu zion eta ona bota zion bertsoa:
Ametza omen dago
gizon arrittue,
itxuraren kontrako
entendittue;
onek jarritzen digu
kontu luzittue,
gu geiago gerala
ezin suprittue;
kantuzko pleittue,
beartzen gaittue,
galduko zaittue,
jarri nai goittue.
Amezketa’k zedukak
kantuz kredittue.
[C. Muxika, Pernando Amezketarra bertsolaria, Auspoa 54]